اذواء

اَذْواء، جمع‌ مكسر ذو، لقب‌ گروهی‌ از امرای‌ محلی‌ یمن‌ كه‌ نامشان‌ با كلمۀ ذو آغاز شده است و اغلب‌ بر منطقۀ كوچكی‌ از یمن‌ حكمروایی‌ داشته‌، و گاه‌ به‌ نام‌ همان‌ محل‌ شناخته‌ می‌شده‌اند، مانند ذوجَدَن‌ كه‌ لقب حارث‌ بن‌ شرحبیل‌ حاكم‌ جَدَن‌ بوده‌ است‌. ذو غمدان‌ و ذو معاهر نیز از همین‌ قبیل‌ است‌ (ابن‌ حبیب‌، 367؛ ابن‌درید، 532 - 533؛ زیدان‌، 10/ 183). 
اذواء در سلسله‌ مراتب‌ حكومتی‌ یمن‌ مرتبۀ پایین‌تری‌ از اقیال‌ (جمع‌ مكسر قیل‌، عنوان‌ حاكم‌ و والی‌) به‌شمار می‌آمدند، اما چون‌ از نفوذ سیاسی‌ بسیاری‌ برخوردار بودند، همیشه‌ در تعیین‌ فرمانروا (تُبّع‌) نقش بسزایی‌ داشتند (ابن‌ سعید اندلسی‌، 1/ 145؛ زیدان‌، 10/ 183-184). 
قلمرو حكومت‌ آنان‌ گاه‌ از حد یك‌ شهر تجاوز نمی‌كرد و به‌ندرت‌ مناطق‌ وسیعی‌ را در بر می‌گرفت‌، مانند قلمرو حكومت‌ ذوشنائر (شناتر) كه‌ شامل‌ عمان‌، یمامه‌ و سواحل‌ دریای‌ عرب‌ بوده‌ است‌ (ابوحنیفه‌، 40؛ حمزه‌، 105). بیشتر اذواء به‌تجارت‌ اشتغال‌ داشتند (زیدان‌، 20/ 212). 
اذواء و اقیال‌ در عصر بزرگ‌ترین‌ دولتهای‌ كهن‌ یمن‌ مانند معین‌، سبا و حمیر همیشه‌ تحت‌ فرمان‌ آنان‌، بر سرزمینهای‌ كوچك‌تر حكومت‌ می‌كردند، اما گاه‌ یكی‌ از این‌ اذواء كه‌ قدرت‌ و نفوذ بیشتری‌ داشت‌، از فرمان‌ تبع‌ سرباز می‌زد و با گسترش‌ قلمرو خود دولتی‌ جدید تشكیل‌ می‌داد و خود را فرمانروای‌ یمن‌ می‌خواند؛ همچون‌ زرعة بن‌ زید، معروف‌ به‌ ذونواس‌ كه‌ در 521م‌ به‌ حكومت‌ یمن‌ رسید و در 525م‌ به‌ دست‌ ابرهه‌ سرنگون‌ شد (همانجا؛ آذرنوش‌، 37). 
اذواء یمن‌ در جاهلیت‌ بسیار بوده‌اند (مبرد، 3/ 1469). همدانی‌ اذواء حمیر را 144 تن‌ دانسته‌، و نام‌ بیش‌ از 130 تن‌ از آنان‌ را آورده‌ است‌ (2/ 401- 405) كه‌ نام‌ برخی‌ از ایشان‌ در كتیبه‌های‌ یمن‌ نیز آمده‌ است‌ (پیوتروفسكی‌، 298). به‌گفتۀ بیهقی‌ همۀ اذواء یمن پس‌ از سیل‌ عَرِم‌ (اواسط سدۀ 6م‌) از فرمان‌ پادشاهان‌ یمن‌ سرباز زدند و هر كدام‌ برای‌ خود دولتی‌ مستقل‌ تشكیل‌ دادند (نك‍ : ابن‌ سعید اندلسی‌، همانجا). 
اذواء را می‌توان‌ به‌ دو گروه‌ تقسیم‌ كرد، نخست‌ گروهی‌ كه‌ به‌ 8 پادشاه‌ (المثامنه‌) معروفند: ذوخلیل‌، ذوثعلبان‌، ذوعثكلان‌، ذوسحر، ذوقصر صراوح‌، ذومقار، ذوجدن‌ و ذوحزفر (ابن‌ سعید حمیری‌، منتخبات‌...، 48) و دیگر آنان‌ كه‌ نامهایشان‌ به‌طور پراكنده‌ در منابع‌ كهن‌ آمده‌ است‌ (نك‍ : همدانی‌، همانجا؛ ابن‌ سعید حمیری‌، «القصیدة...»، 223 به‌ بعد؛ زیدان‌، 10/ 183- 185). برخی‌ از آنان‌ تا حدود یكی‌ دو سده پس از اسلام‌ نیز به‌ حیات‌ خود ادامه‌ دادند (همانجا)، از آن‌ جمله‌ ذوكلاع‌ است‌ كه‌ پیامبر(ص‌) وی‌ را به اسلام‌ دعوت‌ كرد و او به‌ همراه‌ 4 هزار تن‌ از مردم‌ یمن‌ ایمان‌ آورد و سرانجام‌ در جنگ‌ صفین‌ كشته‌ شد (ابن‌درید، 525، 527). 

مآخذ

آذرنوش‌، آذرتاش‌، راههای‌ نفوذ فارسی‌ در فرهنگ‌ و زبان‌ تازی‌، تهران‌، 1354ش‌؛ ابن‌ حبیب‌، محمد، المحبر، به‌كوشش‌ ایلزه‌ لیشتن‌ اشتتر، حیدرآباد دكن‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛ ابن‌ درید، محمد، الاشتقاق‌، به‌كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1378ق‌/ 1958م‌؛ ابن‌ سعید اندلسی‌، علی‌، نشوة الطرب‌، به‌كوشش‌ نصرت‌ عبدالرحمان‌، عمان‌، 1982م‌؛ ابن‌ سعید حمیری‌، نشوان‌، «القصیدة النشوانیة»، به‌كوشش‌ جواد علی‌، دراسات‌ یمنیة، صنعا، 1404ق‌/ 1983م‌؛ همو، منتخبات‌ فی‌ اخبار الیمن‌ من‌ كتاب‌ شمس‌ العلوم‌، به‌كوشش‌ عظیم‌الدین‌ احمد، لیدن‌، 1916م‌؛ ابوحنیفۀ دینوری‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر و جمال‌الدین‌ شیال‌، قاهره‌، 1960م‌؛ پیوتروفسكی‌، م‌. ب‌.، الیمن‌ قبل‌ الاسلام‌، ترجمۀ محمد شعیبی‌، بیروت‌، 1987م‌؛ حمزۀ اصفهانی‌، تاریخ‌ سنی‌ ملوك‌ الارض‌ و الانبیاء، بیروت‌، دارمكتبة الحیاة؛ زیدان‌، جرجی‌، مؤلفات‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ مبرد، محمد، الكامل‌، به‌كوشش‌ محمداحمد دالی‌، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ همدانی‌، حسن‌، الاكلیل‌، به‌كوشش‌ محمد بن‌ علی‌ اكوع‌، بغداد، 1980م‌.

عنایت‌الله‌ فاتحی‌نژاد