اربعین

اَرْبَعین‌، عنوانی‌ مشترك‌ برای‌ شماری‌ از نوشته‌ها كه‌ در آنها به‌ گونه‌های‌ مختلف‌ 40 حدیث‌ فراهم‌ آمده‌ است‌. 
وجود حدیثی‌ از رسول‌ اكرم‌(ص‌) كه‌ در آن‌ بر حفظ 40 حدیث‌ توصیه‌ شده‌، در رواج‌ تدوین اینگونه‌ كتابها اثر بسزایی‌ داشته‌ است‌. این‌ حدیث‌ با مضمون‌ «من‌ حفظ علی‌ امتی‌ اربعین‌ حدیثاً...» با الفاظ گوناگونی‌ در مجامیع‌ و آثار حدیثی‌ آمده‌ است‌ (نك‍ : ابن‌بابویه‌، 134؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 51-53؛ ابونعیم‌، 4/ 189؛ ابن‌جوزی‌، 1/ 119- 129). این‌ كتابها در زمینه‌های‌ گوناگونی‌ چون‌ سیره‌ و سنت‌ رسول‌ اكرم‌(ص‌)، مناقب‌ علی‌(ع‌) و ائمۀ اطهار(ع‌)، اصول‌ دین‌، فقه‌ و تصوف‌ بوده‌ است‌. گردآورندگان‌ این‌ مجموعه‌ها هركدام‌ بنا به‌ سلیقه‌ در گزینش‌ خود شیوه‌ای‌ اختیار كرده‌اند. مثلاً برخی 40 حدیث‌ از 40 شیخ‌ مختلف‌، و برخی‌ 40 حدیث‌ از مشایخ‌ 40 شهر را گرد آورده‌اند. به‌ گفتۀ بكری‌ (ص‌ 24)، این‌ كتابها كه‌ پایه‌گذار آن‌ عبدالله‌ بن‌ مبارك‌ (د 181ق‌) بود (نیز نك‍ : كتانی‌، محمد، 102)، به‌تدریج‌ جایگاه‌ مهمی را به‌ خود اختصاص‌ داد. وجود عنوانهای‌ پرشمار خطی‌ و چاپی‌ از «اربعیناتِ» مؤلفان‌ گوناگون‌، گستردگی‌ اینگونه‌ تألیفات‌ را آشكار می‌سازد (برای‌ نمونه‌، نك‍ : وادی‌ آشی‌، 510-512؛ رودانی‌، 72-93؛ كتانی‌، عبدالحی‌، 3/ 246- 248؛ كتانی‌، محمد، همانجا؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1/ 52 -61؛ آقابزرگ‌، 1/ 409-434). گفتنی‌ است‌ كه‌ پارسی‌گویان‌ با ذوق‌، گاه‌ به‌ نثر و گاه‌ با به‌ نظم‌ كشیدن‌ اربعینات‌، به‌ ویژه‌ در زمینۀ حدیثهای‌ مورد توجه‌ صوفیان‌، به‌ فراهم‌ آوردن‌ نوشته‌هایی‌ با عنوان‌ «چهل‌ حدیث‌» دست‌ یازیده‌اند (نك‍ : منزوی‌، 4/ 2297-2311). در اینجا تنها به‌ برخی‌ از مهم‌ترین‌ آنها اشاره‌ می‌شود: 

الف‌ - چاپی‌

1. الاربعون‌، از قدیم‌ترین‌ آثار در این‌ زمینه‌ كه‌ توسط محمد بن‌ اسلم‌ طوسی‌ (د 242ق‌) فراهم‌ آمده‌، و در بیروت‌ (1410ق‌/ 1989م‌) منتشر شده‌ است‌. 2. كتاب الاربعین‌ فی‌ التصوف‌، از ابوعبدالرحمان سلمی‌ (د 412ق‌) كه‌ در حیدرآباد دكن‌ (1369ق‌/ 1950م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 3. الاربعون‌ حدیثاً علی‌ مذهب‌ المتحققین من المتصوفة، از ابونعیم‌ اصفهانی‌ كه‌ در بیروت‌ (1408ق‌/ 1988م‌) انتشار یافته‌ است‌. 4. كتاب‌ الاربعین‌ حدیثاً فی‌ شأن‌ المهدی‌(ع‌)، از همو كه‌ متن‌ عربی‌ آن‌ با حذف‌ اسانید در كشف‌ الغمۀ اربلی‌ (3/ 267- 275) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (برای‌ ترجمۀ فارسی‌، نك‍ : نامۀ دانشوران‌، 7/ 8-21). 5. الاربعون‌ الصغرى‌، از ابوبكر احمد بن حسین‌ بیهقی‌ (د 458ق‌) كه‌ توسط محمد نور بن‌ محمد امین‌ مراغی‌ در قطر (1403ق‌/ 1983م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 6. كتاب‌ الاربعین فی‌ اصول‌الدین‌، از ابوحامد غزالی‌ (د 505ق‌) كه‌ در لكهنو (1316ق‌) و نیز در بیروت‌ (1984م‌) منتشر شده‌ است‌. 7. الاربعون‌ حدیثاً، از منتجب‌الدین‌ رازی‌ فقیه‌ امامی‌ سدۀ 6ق كه‌ در قم‌ (1408ق‌) انتشار یافته‌ است‌. 8. كتاب‌ الاربعین‌ فی‌ اصول‌الدین‌، از فخرالدین‌ رازی‌ (د 606ق‌) كه‌ در حیدرآباد دكن‌ (1353ق‌) انتشار یافته‌ است‌. 9. كتاب‌الاربعین‌ فی‌ مناقب امهات المؤمنین‌، اثر ابن‌عساكر (د 620ق‌) كه‌ توسط محمد مطیع‌ حافظ و غزوه‌ بدیر در دمشق‌ (1406ق‌/ 1988م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 10. الاربعون‌ حدیثاً فی‌ حقوق‌ الاخوان‌، از ابن‌زهره‌ (د 639ق‌) فقیه‌ معروف‌ امامی‌ كه‌ توسط نبیل‌ رضا علوان‌ در قم‌ (1405ق‌) چاپ‌ شده‌ است‌. 11. الاربعون‌ حدیثاً، تألیف‌ عبدالعظیم‌ منذری‌ (د 656ق‌) كه‌ طرق‌ احادیث‌ این‌ كتاب‌ را صدرالدین‌ مناوی‌ تخریج‌ كرده‌ است‌. این‌ تخریج‌ به‌ كوشش‌ سمیرطه‌ مجذوب‌ در بیروت‌ (1406ق‌/ 1986م‌) منتشر شده‌ است‌. 12. الاربعون‌ حدیثاً النوویة فی‌ الاحادیث‌ الصحیحة النبویة، از محیی‌الدین‌ یحیی‌ بن شرف‌ نووی‌ (د 676ق‌) كه‌ در بولاق (1294ق‌) و نیز در بیروت‌ (1406ق‌/ 1986م‌) انتشار یافته است‌. از جملۀ شروح‌ آن‌ شرحی‌ از ابن‌ دقیق‌ العید (چ‌ بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌) را می‌توان‌ برشمرد. 13. الاربعون‌ حدیثاً، از محمدبن‌ مكی‌ عاملی‌ معروف‌ به‌ شهید اول‌ (د 786ق‌) (قم‌، 1407ق‌). 14. اربعین‌، از جامی كه‌ توسط كاظم‌ مدیرشانه‌چی‌ در مشهد (1363ش‌) انتشار یافته‌ است‌. 15. كتاب‌ الاربعین‌، از شیخ‌ بهایی‌ (د 1031ق‌) كه‌ در تهران‌ (1274ق‌ و 1310ق‌) و نیز در تبریز (1378ق‌) چاپ‌ سنگی‌ شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ توسط محمد خاتون‌آبادی‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ شده‌، و به‌ كوشش‌ حسین‌ استاد ولی‌ در تهران‌ (1410ق‌) به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌. 16. كتاب الاربعین‌، از محمدباقر مجلسی‌ كه‌ در قم‌ (1399ق‌) منتشر گردیده‌ است‌. 

ب‌ - خطی‌

1. الاربعون‌، از ابوالعباس‌ حسن‌ بن‌ سفیان‌ نسوی‌ (د 303ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ظاهریه‌ موجود است‌ (ظاهریه‌، 255)؛ 2. الاربعون‌، از ابوبكر محمد بن‌ ابراهیم‌ اصفهانی‌ معروف‌ به‌ ابن‌ مقری‌ (د 381ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ظاهریه‌ نگهداری‌ می‌شود (نك‍ : سواس‌، 419)؛ 3. الاربعون‌ فی‌ شیوخ‌ الصوفیة، از ابو سعد مالینی‌ (د 412ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ظاهریه‌ وجود دارد (ظاهریه‌، 387)؛ 4. الاربعون‌، از ابن‌ ودعان‌ موصلی‌ (د 494ق‌) كه‌ نسخه‌های‌ بسیاری‌ از آن‌ در كتابخانه‌های‌ جهان‌ یافت‌ می‌شود (نك‍ : طلس‌، 253؛ آربری‌، شم‍ (1)4825؛ دوسلان‌، شم‍ (7)722؛ برای‌ رواج‌ كتاب‌ و شروح‌ آن‌، نك‍ : ه‍ د، 5/ 77)؛ 5. كتاب‌ الاربعین‌ فی‌ ارشاد السائرین‌ الى‌ منازل‌ المتقین‌، تألیف‌ ابوالفتوح‌ همدانی‌ (د 555ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر وجود دارد (تیموریه‌، 2/ 183)؛ 6. الاربعون‌ الجعفریة یا الاربعون‌ حدیثاً العلویة، از جعفر بن‌ احمد بن‌ عبدالسلام‌ (د 573 ق‌) كه‌ در فهرستها از نسخه‌های‌ متعدد آن‌ یاد شده‌ است (نك‍ : صنعا، 1/ 269؛ تیموریه‌، 2/ 174)؛ 7. كتاب‌ الاربعین‌ المستغنی‌ بتعیین‌ ما فیه‌ عن‌ المعین‌، از ابوطاهر سلفی‌ (د 576ق‌) (نك‍ : ظاهریه‌، 300)؛ 8. الاربعون‌ علی‌ البلدان‌، از عبدالقادر رهاوی‌ (د 612ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ظاهریه نگهداری‌ می‌شود (همان‌، 288)؛ 9. الاربعون‌ الیمنیة فی‌ الاحادیث‌ النبویة، از وداعی‌ (د بعد از 720ق‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از این‌ اثر زیدی‌ در جامع‌ كبیر صنعا وجود دارد (نك‍ : عیسوی‌، 49)؛ 10. اربعون‌ حدیثاً تساعیة الاسناد، تألیف‌ ابن‌ دقیق‌ العید (د 752ق‌) (نك‍ : تیموریه‌، 2/ 175). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ ابن‌ بابویه‌، محمد، ثواب‌ الاعمال‌، به‌ كوشش‌ محمد مهدی‌ حسن‌ خرسان‌، نجف‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، العلل‌ المتناهیة، به‌ كوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ ابن‌عبدالبر، یوسف‌، جامع‌ بیان‌ العلم‌ و فضله‌، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ اربلی‌، علی‌، كشف‌ الغمة، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ بكری‌، حسن‌، كتاب‌ الاربعین‌ حدیثاً، به‌كوشش‌ محمد محفوظ، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ تیموریه‌، فهرست‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ رودانی‌، محمد، صلة الخلف‌، به‌ كوشش‌ محمد حجی‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ سواس‌، یاسین‌ محمد، فهرست‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة، كویت‌، 1408ق‌/ 1987م‌؛ صنعا، خطی‌؛ طلس‌، محمداسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌/ 1953م‌؛ ظاهریه‌، خطی‌ (حدیث‌)؛ عیسوی‌، احمدمحمد و محمدسعید ملیح‌، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الغربیة بالجامع‌ الكبیر بصنعاء، قاهره‌، 1978م‌؛ كتانی‌، عبدالحی‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1406ق‌؛ كتانی‌، محمد، الرسالة المستطرفة، استانبول‌، 1986م‌؛ منزوی‌، خطی‌ مشترك‌؛ نامۀ دانشوران‌، قم‌، دارالفكر؛ وادی‌ آشی‌، محمد، برنامج‌، به‌ كوشش‌ محمد محفوظ، بیروت‌، 1982م‌؛ نیز: 

Arberry; De Slane . 
بخش‌ فقه‌ و علوم‌ قرآنی‌ و حدیث‌