ادیب نطنزی

اَدیبِ نَطَنْزی‌، ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ ابراهیم‌ بن‌ احمد (د محرم‌ 497/ اكتبر1103)، ادیب‌ و محدث‌ كه‌ به‌ دو زبان‌ فارسی‌ و عربی‌ شعر می‌سرود. ادیب‌ خود در بیتی‌ به‌ زادگاهش‌ نطنز تصریح‌ كرده‌ است‌ (رشید وطواط، 17)، اما از تاریخ‌ تولد و چگونگی‌ آموزش‌ او در علوم‌ ادبی‌ و حدیث‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌؛ تنها از یكی‌ از قصاید او به‌ عربی‌ كه‌ در وصف‌ اصفهان‌ سروده‌ است‌ (مافروخی‌، 114- 115) و نیز از نام‌ استادانش‌ (نك‍ : سمعانی‌، 13/ 136-137) بر می‌آید كه‌ وی‌ در این‌ شهر اقامت‌ گزیده‌، و در همانجا به‌ فرا گرفتن‌ دانش‌ پرداخته‌ است‌. 
منابع‌ موجود دربارۀ ادیب‌ به‌ مطالبی‌ كوتاه‌ بسنده‌ نموده‌، و غالباً او را ذولسانین و از سرآمدان‌ ادبیات‌ عرب‌ دانسته‌، و نوشته‌اند كه‌ وی‌ عمرش‌ را یكسره‌ وقف‌ تعلیم‌ و تعلم‌ كرده‌ (ابن‌اثیر، 3/ 316؛ قفطی‌، 1/ 320؛ صفدی‌، 12/ 319)، و در صنایع‌ ادبی‌، یگانۀ عصر خویش‌ بوده‌ است‌ (انصاری‌، 63). 
سمعانی‌ برخی‌ از استادان‌ ادیب‌نطنزی‌ چون‌ ابوبكر محمد بن عبدالله‌ ریذۀ ضبی‌، ابوذر محمد بن‌ ابراهیم‌ صالحانی‌، ابوالفضل‌ عبدالرحمان‌ بن‌ احمد رازی‌ و نیز شماری‌ از شاگردان‌ و راویان‌ او مانند نواده‌اش‌ ابوالفتح‌ محمد بن‌ علی‌ نطنزی‌ و ادیب‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد بن‌ مؤذن‌ را نام‌ برده‌ است‌ (همانجا). 
ادیب‌ تنی‌ چند از وزرا را ستوده‌ كه‌ از آن‌ میان‌ می‌توان‌ عمیدالملك كندری‌ (415- 456ق‌/ 1024- 1064م‌)، وزیر طغرل‌ سلجوقی‌ ( یواقیت‌ ...، 177) و فخرالملك‌ ابوالفتح‌ مظفر بن‌ نظام‌الملك‌ (د 500ق‌/ 1107م‌)، وزیر ملكشاه‌ و حاكم‌ اصفهان‌ را نام‌ برد (مافروخی‌، همانجا). 

آثار

1. المرقاة فی‌ اللغة الفارسیة، یا صحائف‌ . این‌ كتاب‌ فرهنگی‌ عربی به‌ فارسی‌ است‌ كه‌ به‌ 12 باب‌ تقسیم‌ شده‌، و هر باب‌ آن‌ اختصاص‌ به‌ یك‌ موضوع‌ مانند آسمان‌، زمین‌، گیاهان‌، جانوران‌ و ... دارد. نسخه‌های‌ خطی‌ فراوانی‌ از المرقاة در كتابخانه‌های‌ دنیا موجود است‌ (نك‍ : منزوی‌، خطی‌، 3/ 2024- 2025) كه‌ در هیچ‌یك‌ از آنها نامی‌ از مؤلف‌ نیامده‌ است‌ و حاجی‌ خلیفه‌ هم‌ در ذیل‌ الصحائف‌ فی‌ اللغة الفارسیه‌ (2/ 1075) و المرقاة (2/ 1656)، از مؤلف‌ نامی‌ به‌ میان‌ نیاورده‌ است‌. بلوشه‌ برای‌ نخستین‌بار براساس‌ آنچه‌ كاتبی‌ دیگر در حواشی‌ نسخۀ پاریس‌ افزوده‌ است‌، این‌ كتاب‌ را از آن‌ ادیب‌ نطنزی‌ دانسته‌ (II/ 173؛ نیز نك‍ : منزوی‌، علینقی‌، 26-27)، و سجادی‌ نیز با بیان‌ شباهتهای‌ موجود میان‌ المرقاة و دیگر اثر ادیب‌ ــ دستور اللغه‌ ــ نظر وی‌ را تأیید كرده‌ است‌ (ص‌ «ی‌»). این‌ كتاب‌ در 1348ش‌ به‌ كوشش‌ جعفر سجادی‌ در تهران‌ منتشر شده‌ است‌. 
المرقاة از ویژگیهای‌ برجسته‌ای‌ برخوردار است‌ كه‌ از مهم‌ترین‌ آنها می‌توان‌ به‌ واژه‌های‌ فارسی‌ سره‌ای‌ كه‌ در این‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ و اكنون‌ دیگر به‌ كار نمی‌رود، اشاره‌ كرد. بسیاری‌ از این‌ واژه‌ها را در برخی‌ از فرهنگهای‌ مهم‌ مانند برهان‌قاطع‌، كنزاللغه‌، منتهی‌ الارب‌، آنندراج‌ و... نیز نمی‌توان‌ یافت‌ (همو، «یا»). 
2. دستور اللغة، یا الخلاص‌ . این‌ كتاب‌ پس‌ از دیباچه‌ در 28 كتاب‌ (به‌شمار منازل‌ قمر) و هر كتاب‌ در 12 باب‌ (به‌شمار بروج‌ و ماهها) و یك‌ خاتمه‌ مشتمل‌ بر 35 بند ــ با عنوان‌ فصل‌ و باب‌ و گاه‌ بی‌ عنوان‌ ــ تدوین‌ شده‌، و در آن‌ افزون‌ بر برابرهای‌ فارسی‌ برخی‌ از واژه‌های‌ مذكور در قرآن‌، احادیث‌، آثار ادبا، مراسلات‌، امثال‌ و دواوین‌، دوره‌ای‌ در صرف‌ و نحو عربی‌ برای‌ آموزش‌ زبان‌ عربی‌ فراهم‌ آمده‌ است‌ (شورا، 2/ 272-273؛ منزوی‌، علینقی‌، 22-24). برخی‌ از فرهنگ‌نویسان‌، دستور اللغه‌ و الخلاص‌ را دو كتاب‌ مستقل‌ پنداشته‌اند، اما با توجه‌ به‌ آنچه‌ در دیباچۀ كتاب‌ آمده‌، نادرستی‌ این‌ پندار آشكار می‌شود (همو، 19-20). 
دستور اللغه‌ ( الخلاص) تاكنون‌ چاپ‌ نشده‌، اما دست‌نویسهای‌ بسیاری‌ از آن‌ در دست‌ است‌ (نك‍ : منزوی‌، خطی‌، 3/ 1983-1985). در مقدمۀ نسخۀ سپهسالار از شخصی‌ به‌ نام‌ «الشریف‌ النظامی‌» یاد شده‌ كه‌ كتاب‌ بدو تقدیم‌ گشته‌ است‌ (ابن‌یوسف‌، 2/ 179). این‌ نام‌ در نسخۀ دارالكتب‌ به‌ صورت‌ «جمال‌الملك‌ نظامی‌» آمده‌ (منزوی‌، علینقی‌، 21)، و ابن‌ یوسف‌ معتقد است‌ كه‌ «شریف‌ نظامی‌» و «جمال‌ الملك‌ نظامی‌» نام‌ یك‌ تن‌ است‌ و مراد خواجه‌ نظام‌الملك‌ است‌ (همانجا)؛ اما با توجه‌ به‌ ارتباطی‌ كه‌ بین‌ ادیب‌ و فخرالملك‌ ابوالفتح‌ مظفر، یكی‌ از پسران‌ خواجه‌ وجود داشته‌، می‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ ادیب‌ با دیگر پسر او یعنی‌ جمال‌الملك‌ منصور (مق‍ 475ق‌/ 1082م‌) هم‌ ارتباطی‌ داشته‌، و كتاب‌ دستوراللغه‌ را به‌ وی‌ تقدیم‌ كرده‌ است‌. در مقدمۀ نسخۀ دهخدا، از شخص‌ دیگری‌ با عنوان‌ مولانا امیرالمؤمنین‌ نام‌ برده‌ شده‌ (منزوی‌، علینقی‌، همانجا) كه‌ اقبال‌ عقیده‌ دارد او المقتدی‌ (468- 487ق‌/ 1076-1094م‌) یا المستظهر بالله‌ عباسی‌ (487-512ق‌) است‌ (ص‌ 100). 
3. دیوان‌. اوحدی‌ بلیانی‌ از دیوانهای‌ فارسی‌ و عربی‌ ادیب‌ یاد كرده‌ (ص‌ 66)، اما هیچ‌ یك‌ از این‌ دو دیوان‌ تاكنون‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌ و تنها ابیاتی‌ پراكنده‌ به‌ عربی‌ و فارسی‌ از وی‌ به‌ عنوان‌ شاهد بر برخی‌ از صنایع‌ بدیعی‌ مانند قلب‌، مطابقه‌، تقابل‌ و ... به‌ جا مانده‌ است‌ ( یواقیت‌، 179؛ رشید وطواط، 17؛ شمس‌ قیس‌، 345؛ سیوطی‌، 1/ 528) كه‌ بر پایۀ این‌ ابیات‌ و آنچه‌ در تذكره‌ها دربارۀ او آمده‌ (اوحدی‌ بلیانی‌، همانجا؛ انصاری‌، 63)، نمی‌توان‌ دربارۀ شعر و مقام‌ شاعری‌ وی‌ داوری‌ كرد. 

مآخذ

ابن‌ اثیر، علی‌، اللباب‌، بیروت‌، دارصادر؛ ابن‌ یوسف‌ شیرازی‌، فهرست‌ كتابخانۀ مدرسۀ عالی‌ سپهسالار، تهران‌، 1316- 1318ش‌؛ اقبال‌، عباس‌، تعلیقات‌ بر حدایق‌ السحر (نك‍ : هم‍ ، رشید وطواط)؛ انصاری‌ كازرونی‌، ابوالقاسم‌، مرقوم‌ پنجم‌ كتاب‌ سلّم‌ السماوات‌، به‌ كوشش‌ یحیى‌ قریب‌، تهران‌، 1340ش‌؛ اوحدی‌ بلیانی‌، محمد، عرفات‌ العاشقین‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 5324؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ رشید وطواط، محمد، حدایق‌ السحر، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌، تهران‌، 1308ش‌؛ سجادی‌، جعفر، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر المرقاة ادیب‌ نطنزی‌، تهران‌، 1348ش‌؛ سمعانی‌، عبدالكریم‌، الانساب‌، حیدرآباد دكن‌، 1402ق‌؛ سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌؛ شمس‌ قیس‌ رازی‌، محمد، المعجم‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌ و مدرس‌ رضوی‌، تهران‌، 1338ش‌؛ شورا، خطی‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، ویسبادن‌، 1405ق‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1369ق‌؛ مافروخی‌، مفضل‌، محاسن‌ اصفهان‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدین‌ حسینی‌ طهرانی‌، تهران‌، 1312ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ منزوی‌، علینقی‌، فرهنگ‌نامه‌های‌ عربی‌ به‌ فارسی‌، تهران‌، 1338ش‌؛ یواقیت‌ العلوم‌، به‌ كوشش‌ محمد تقی‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌، 1364ش‌؛ نیز: 

Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans, Paris, 1912. 
علی‌ میرانصاری‌