ادیب طوسی

اَدیبِ طوسی‌، محمدامین‌ (1283-1361ش‌/ 1904-1982م‌)، شاعر، نویسنده‌ و محقق‌ معاصر، فرزند شیخ‌ محمدحسین‌ گیلانی‌ (تنكابنی‌) از علمای‌ دینی‌. 
وی‌ در مشهد زاده‌ شد و مقدمات‌ فقه‌ و ادب‌ را چون‌ صرف‌ و نحو، معانی‌ و بیان‌ و منطق‌ نزد پدر و ادیب‌ نیشابوری‌ فرا گرفت‌ (صدرهاشمی‌، 4/ 181؛ هدایت‌، 85). آنگاه‌ به‌ سبزوار رفت‌ و در محضر افتخارالحكما، شاگرد ملاهادی‌ سبزواری‌، حكمت‌ و فلسفه‌ آموخت‌. ادیب‌ افزون‌ بر تحصیل‌ علوم‌ قدیم‌، تحصیلات‌ دانشگاهی‌ را نیز به‌ پایان‌ رسانید. در 1342ق‌/ 1924م‌ به‌ منظور تكمیل‌ دانش‌ به‌ بغداد سفر كرد و 3 سال‌ در آنجا به‌ تحصیل‌ زبان‌ عربی و انگلیسی‌، و نیز تدریس‌ ادبیات‌ فارسی‌ پرداخت‌ (طاووسی‌، 6؛ مشار، 1/ 685 -686؛ حقیقت‌، 38؛ اسحاق‌، 2/ 46). ادیب به‌ زبانهای‌ انگلیسی‌، اردو، عربی‌ و تركی‌ تسلط داشت‌ و نزد هرتسفلد، ویلسن‌ و مستشرقان‌ دیگر به تحصیل‌ سانسكریت‌، پهلوی‌، عبری‌ و كلدانی‌ پرداخته‌ بود (صدرهاشمی‌، همانجا). 
ادیب‌ از 1304 تا 1307ش‌ به‌ بیشتر شهرهای‌ ایران‌ و نیز كشورهای‌ مختلف‌ از جمله‌ هندوستان‌، عربستان‌، مصر و تركیه‌ سفر كرد (برقعی‌، 1/ 230؛ وحید دستگردی‌، 154) و خود در قصیدۀ «خانه‌ به‌دوش‌» به‌ این‌ سفرها اشاره‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 17- 18). پس‌ از مراجعت‌ به‌ ایران‌ به‌ استخدام‌ وزارت‌ فرهنگ‌ درآمد و به‌ تدریس در مدارس‌ مشهد، تهران‌ و یزد اشتغال‌ ورزید و سپس‌ سالیان‌ دراز در تبریز زیست‌ و در دانشكدۀ ادبیات‌ دانشگاه‌ این‌ شهر به‌ تدریس‌ پرداخت‌، تا بازنشسته‌ شد (مشار، اسحاق‌، هدایت‌، همانجاها). وی‌ مدتی‌ مدیریت‌ نشریۀ دانشكدۀ ادبیات‌ تبریز، و نیز سردبیری‌ مجلۀ ماهتاب‌ را ــ كه‌ در سالهای‌ 1316-1317ش‌ در تبریز منتشر می‌شد - برعهده‌ داشت‌ (سودبخش‌، 617؛ فهرست‌...، 1/ 130؛ صدرهاشمی‌، همانجا). ادیب‌ طوسی‌ پس‌ از بازنشستگی‌ به‌ تهران‌ آمد و همانجا درگذشت‌ (افشار، 13/ 198؛ برقعی‌، همانجا). 
ادیب‌ به‌ سبك‌ خراسانی‌ شعر می‌سرود (پروین‌ گنابادی‌، 516؛ طاووسی‌، 7). بیشتر اشعار وی‌ در قالب‌ غزل‌ و قصیده‌ است‌، اما مثنوی‌، دو بیتی‌، تركیب‌ بند و رباعی‌ نیز در دیوان‌ او به‌چشم‌ می‌خورد. شعر ادیب‌ بسیار ساده‌ و بی‌پیرایه‌ است‌، با این‌ حال‌ وی‌ در اشعار خود از استعاره‌، تشبیه‌، انواع‌ صنایع‌ بدیعی‌ نظیر جناس‌ و طباق‌ استفادۀ فراوان‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 122، 148، 149، 174، جم‍‌) . ادیب‌ علاوه‌ بر شعر كلاسیك‌، شعر نو نیز می‌سرود (نك‍ : ص‌ 365- 378). 

آثار

آثار فراوانی‌ در زمینه‌های‌ مختلف‌ ادبی‌، تاریخی‌ و جز آنها از ادیب‌ بر جای‌ مانده‌ است‌. مهم‌ترین‌ موضوعهایی‌ كه‌ دربارۀ آنها به‌ نگارش‌ و تحقیق‌ پرداخته‌، عبارتند از: 

الف‌ - گردآوری‌ واژه‌نامه‌ و فرهنگ‌ فارسی‌

1. ذیلی‌ بر برهان‌ قاطع‌ یا فرهنگ‌ لغات‌ بازیافته‌، تبریز، 1345ش‌؛ 2. فرهنگ‌ لغات‌ ادبی‌، تبریز، 1345-1346ش‌. 

ب‌ - تاریخ‌

1. تاریخ‌ دینی‌ ایران‌ قدیم‌، در 22 مجلد كه‌ جلد اول آن‌ در تهران‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 2. تخت‌ سلیمان‌ (رساله‌ای‌ در ایران‌ باستان‌)، تهران‌. 

ج‌ - دستور زبان‌ فارسی‌

دستور نوین‌ زبان‌، تهران‌، 1312ش‌. 

د - تحقیق‌ در متون‌ ادبی‌ و شرح‌ و تلخیص‌ آثار دیگران‌

1. شرح‌ تهذیب‌ المنطق‌ سعدالدین‌ تفتازانی‌؛ 2. تلخیص‌ مثنوی‌؛ 3. نقد الادب‌، گزیده‌ای‌ از ادبیات‌ عرب‌ كه‌ در بغداد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 

ه‍ - داستان‌ و رمان‌

1. انتقام‌ عشق‌، تبریز، 1317 و 1319ش‌؛ 2. جوكی‌ در جنگل‌؛ 3. دخمه‌های‌ سیاه‌ یا كلبۀ بدبختان‌، تبریز، 1320ش‌؛ 4. درویش‌ گمنام‌؛ 5. شبح‌ مخوف‌؛ 6. مرد عجیب‌ . 

و - گویشها، لهجه‌ها و ترانه‌های‌ محلی‌

1. رابطۀ اوزان‌ شعر فارسی‌ با اوزان‌ ترانه‌های‌ محلی‌ ایران‌، تبریز،1332ش‌؛ 2. لغات‌ آذری‌، تبریز؛ 3. فرهنگ‌ لغات‌ لهجه‌های‌ محلی‌ ایران‌ . 

ز - مجموعه‌های‌ شعری‌

1. ایام‌ كودكی‌، تهران‌، 1312ش‌؛ 2. پیام‌ فردوسی‌، تهران‌، 1313ش‌؛ 3. دیوان‌، تبریز، 1341ش‌. 
از ادیب‌ طوسی‌ مقالات‌ ادبی‌ متعددی‌ در نشریۀ دانشكدۀ ادبیات‌ و علوم‌ انسانی‌ تبریز، مجله‌های‌ ایران‌ باستان‌، ارمغان‌ و همچنین‌ در روزنامه‌های‌ شفق‌ سرخ‌ و مهر ایران‌ به‌چاپ‌ رسیده‌ است‌ (نك‍ : مشار، 1/ 685 -687؛ حقیقت‌، صدر هاشمی‌، همانجاها). 

مآخذ

ادیب‌ طوسی‌، محمدامین‌، دیوان‌، به‌كوشش‌ مهریار طاووسی‌، تبریز، 1341ش‌؛ اسحاق‌، محمد، سخنوران‌ نامی‌ ایران‌ در تاریخ‌ معاصر، 1363ش‌؛ افشار، ایرج‌، «محمدامین‌ ادیب‌ طوسی‌»، آینده‌، تهران‌، 1366ش‌، س‌ 13؛ برقعی‌، محمدباقر، سخنوران‌ نامی‌ معاصر ایران‌، قم‌، 1373ش‌؛ پروین‌ گنابادی‌، محمد، گزینۀ مقاله‌ها، تهران‌، 1356ش‌؛ حقیقت‌، عبدالرفیع‌، فرهنگ‌ شاعران‌ زبان‌ پارسی‌ از آغاز تا امروز، تهران‌، 1368ش‌؛ سودبخش‌، لیلا، فهرست‌ نشریات‌ ادواری‌ كتابخانۀ مركزی‌ فارس‌، شیراز، ادارۀ كل‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌ فارس‌؛ صدر هاشمی‌، محمد، تاریخ‌ جرائد و مجلات‌ ایران‌، اصفهان‌، 1363ش‌؛ طاووسی‌، مهریار، مقدمه‌ بر دیوان‌ ادیب‌ طوسی‌ (هم‍‌)؛ فهرست‌ مجلات‌ موجود در كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌، مشهد، 1361ش‌؛ مشار، خانبابا، مؤلفین‌ كتب‌ چاپی‌، تهران‌، 1340ش‌؛ وحید دستگردی‌، حسن‌، «ادیب‌ طوسی‌»، ارمغان‌، تهران‌، 1309ش‌، س‌ 11، شم‍ 1؛ هدایت‌، محمود، گلزار جاویدان‌، تهران‌، 1353ش‌. 

عزت‌ ملاابراهیمی‌