ادیب احمد یوکنکی

اَدیبْ اَحْمَدِ یوكْنَكی‌ (سدۀ 6ق‌/ 12م‌)، فرزند محمود از نخستین‌ شاعران‌ بنام‌ و برجستۀ ادبیات‌ ترك‌ - اسلامی‌. 
دانسته‌های‌ ما دربارۀ زندگی‌ ادیب‌ احمد اندك‌ و محدود به‌ آگاهیهایی است‌ كه‌ از تنها اثر برجای‌ مانده‌اش‌ هبة الحقائق‌ (یا عتبة الحقائق‌، یا عیبة الحقائق‌ ) و نیز 3 پیوست‌ آن‌ به‌ دست‌ می‌آید. ادیب احمد در یوكنك‌ (محلی‌ احتمالاً در سمرقند یا جنوب‌ تاشكند) زاده‌ شد (نك‍ : ارسلان‌، 2/ 54؛ بانارلی‌، 243؛ «آثار...»، I/ 158-159؛ دربارۀ یوكنك‌، نك‍ : سمعانی‌، 13/ 533-534؛ سیوطی‌، 187؛ كوالسكی‌، 456؛ یاقوت‌، 4/ 1044). گویند ادیب‌ احمد از هنگام‌ تولد نابینا بود، با این‌ حال‌ فارسی‌ و عربی‌ را فراگرفت‌ و از تفسیر، حدیث‌ و سایر علوم‌ و معارف‌ اسلامی‌ بهرۀ كافی‌ یافت‌ و به‌ سرودن‌ اشعار پندآمیز و به‌ گفتۀ خود او «مواعظ» روی‌ آورد. بعدها برخی‌ از ابیات‌ او مثل‌ سائر شد (نك‍ : بانارلی‌، 243 -241 ؛ علیشیر، 391). روشن‌ نیست كه‌ ادیب‌ احمد نزد چه‌ كسانی‌ به‌ تحصیل‌ زبان‌ فارسی و عربی و معارف‌ اسلامی‌ پرداخته‌ است‌. گفته‌اند كه‌ ابوحنیفه‌ استاد وی‌ بوده‌ است‌؛ اما با توجه‌ به‌ اینكه‌ ابوحنیفه‌ در 150ق‌ درگذشته‌ است‌، این‌ سخن‌ درست‌ نیست‌ (نك‍ : كوپریلی‌زاده‌، 256-257؛ بانارلی‌، همانجا). 
منظومۀ هبة الحقائق‌ پس‌ از قوتادقو بیلیگ‌ (تألیف‌: 462ق‌/ 1070م‌) اثر یوسف‌ خاص‌ حاجب‌، كهن‌ترین‌ اثر ادبیات ترك‌ - اسلامی به‌ شمار می‌آید («دائرۀ المعارف‌...»، IV/ 50). نام‌ این‌ اثر را به اختلاف‌ هبة الحقائق‌ (نجیب‌ عاصم‌، 9؛ قوریشژانف‌، 20)، عیبة الحقائق‌ (كوپریلی‌زاده‌، 255) و عتبة الحقائق‌ (تمیر، 267؛ «دائرةالمعارف‌»، IV/51). ذكر كرده‌اند. برخی‌ از نسخه‌هایی‌ كه‌ اكنون‌ از این اثر در دست‌ است‌، به‌ خطهای‌ اویغوری‌ و عربی‌ است‌ (قوریشژانف‌، 10). قوریشژانف‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از این‌ اثر را ــ كه‌ به‌ خط عربی‌ و مربوط به‌ سدۀ 14م‌ است‌ ــ به‌ چاپ‌ رسانده‌، می‌نویسد كه‌ نسخۀ وی‌ از روی‌ دست‌ نوشتۀ خود ادیب‌ احمد استنساخ‌ شده‌ است‌. در پایان‌ این‌ نسخه‌، نام‌ كتاب‌ به‌ حروف‌ عربی‌ هبة الحقائق‌ آمده‌ است‌. 
هبة الحقائق‌ منظومه‌ای‌ است‌ در بحر متقارب‌ مثمن‌ محذوف‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ به‌ بیان‌ مسائل‌ دینی‌ و اخلاقی‌ در قالب‌ پند و اندرز پرداخته‌ است‌. دربارۀ زمان تألیف‌ اثر تردیدهایی‌ وجود دارد. برخی آن‌ را مربوط به‌ سدۀ 2 ق‌ دانسته‌اند، اما به‌ سبب‌ سبك‌ نگارش‌ و زبان‌ به‌كار گرفته‌ شده‌ در آن‌ و وزن‌ شاهنامه‌ای‌ كه‌ در سدۀ 2ق‌ هنوز رایج نبوده‌، و نیز مقایسۀ آن‌ با قوتادقو بیلیگ‌، تاریخ‌ نگارش‌ این‌ اثر را می‌توان‌ سدۀ 6ق‌ دانست‌ (كوپریلی‌زاده‌، 256-257). نجیب عاصم‌ بر آن‌ است كه‌ دادسپهسالار بیك‌ كه‌ هبة الحقائق‌ به‌ وی تقدیم‌ شده‌، همان طغرل‌ قلیچ‌ اسفهسالار بك‌، امیری‌ از سلسلۀ ایلك خانیان (ه‍ م‌) است كه‌ در ناحیۀ كاشغر حكمرانی‌ می‌كرده‌ (ص‌ 13). 
هبة الحقائق‌ در 14 باب‌ و 9 بخش‌ مجموعاً در 102 «چهار مصرعی‌» سروده‌ شده‌ است‌ (بانارلی‌، 243-242؛ كوالسكی‌، 453-455). بخش‌ نخست‌ آن‌ 80 بیت‌ و به‌ سبك‌ غزل‌ است‌. این‌ غزلها در اصل‌ به‌صورت چهار مصرعی سروده شده‌ بوده‌ كه‌ مصرعهای‌ اول‌، دوم‌ و چهارم‌ آنها هم‌ قافیه‌ بوده‌ است‌ («آثار»، I/ 158). كتاب‌ با حمد و ثنای‌ پروردگار و مدح‌ رسول‌ اكرم‌ (ص‌) آغاز می‌شود و با قصیده‌ای در وصف‌ دادسپهسالار بیك‌ پایان‌ می‌یابد (كوالسكی‌، 453). بعدها این اثر پیوستهایی‌ نیز یافته‌ است‌. سرایندۀ پیوستِ نخست روشن‌ نیست‌ («آثار»، I/ 159). پیوست دوم‌، یك‌ چهار مصرعی‌ است‌ كه‌ سرایندۀ آن‌ امیر سیف‌الدین‌ (بركاس‌) از امرای‌ دورۀ تیموری‌ است‌ كه‌ اشعاری‌ به‌ تركی‌ و فارسی‌ دارد (همانجا). پیوست‌ سوم‌، در 10 بیت‌ توسط امیر ارسلان‌ خواجه‌ ترخان‌ كه‌ وی نیز از امرای‌ تیموری‌ بوده‌، سروده‌ شده‌ است‌ (همانجا). 
این‌ اثر تاكنون‌ چندین‌ بار به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌. از نخستین‌ چاپهای آن‌ می‌توان‌ از چاپ‌ نجیب‌ عاصم‌ با عنوان‌ هبة الحقائق‌ در دو جلد یاد كرد: جلد اول‌ شامل‌ متن‌ و ترجمه‌ به‌ تركیِ استانبولی‌ همراه‌ با تعلیقات‌؛ جلد دوم‌ چاپ‌ عكسی‌ متن‌ (استانبول‌، 1334ق‌/ 1918م‌). رشید رحمتی‌ آرات‌ نیز آن‌ را با عنوان‌ عتبة الحقائق‌ در آنكارا (1951م‌) منتشر كرده‌ است‌. مالف‌ این‌ اثر را با عنوان‌ «بخششهای‌ حقیقت‌» در مجموعه‌ای‌ به‌ نام‌ «یادگارهای‌ نوشتاری‌ تركی قدیم» به‌ روسی‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : قوریشژانف‌، 11). 

مآخذ

ادیب‌ احمد یوكنكی‌، هبة الحقائق‌، به‌ كوشش‌ نجیب‌ عاصم‌، استانبول‌، 1334ق‌؛ ارسلان‌، پیوست‌ هبة الحقائق‌ (نك‍ : هم‍ ، ادیب‌ احمد)؛ سمعانی‌، عبدالكریم‌، الانساب‌، حیدرآباد دكن‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ سیوطی‌، لب‌ اللباب‌ فی‌ تحریر الانساب‌ ، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ كوالسكی‌، ت‌.، «غربده‌ شرق‌ اثرلری‌»، توركیات‌ مجموعه‌ سی‌، استانبول‌، 1925م‌؛ كوپریلی‌زاده‌، محمد فؤاد، «عیبةالحقایقه دائر»، همان‌؛ نجیب‌ عاصم‌، مقدمه‌ بر هبة الحقائق‌ (نك‍ : هم‍ ، ادیب‌ احمد)؛ یاقوت، بلدان‌؛ نیز: 

Alî Sîr Nevâyî, Nesâyimü'l-mahabbe min semâyimi, l-fütüvve, Istanbul, 1979; Banarlı, N . S., Türk edebiyâtı târihi, Istanbul, 1987; Büyük türk klâsikleri, Istanbul, Ötüken-Söğüt; Qŭryshzhanov, A. and B. Saghyndyqov, introd. Aqiqat SyĮy, Almaty, 1985; Temir, A., «Resid Rahmeti Arat: Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki», Belleten, Ankara, 1954; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991. 
جلال خسروشاهی