ادهم

اَدْهَم‌، میرزا ابراهیم‌ (د 1060ق‌/ 1650م‌)، فرزند میرزا محمد رضی‌ آرتیمانی‌، از شعرای‌ شیعه‌ مذهب‌ و قلندروش‌ عصر صفویه‌. او در آرتیمان‌ تویسركان به‌ دنیا آمد (صدیق‌ حسن‌خان‌، 41؛ پارسا، 647). با توجه به‌ درگذشت وی‌ (1060ق‌) و اینكه‌ در هنگام‌ مرگ‌ 40 سال‌ داشت‌ (گلچین‌ معانی‌، 77)، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ در حدود سال‌ 1020ق‌/ 1611م‌ زاده‌ شده‌ است‌. ادهم‌ در خانواده‌ای‌ اهل‌ شعر و ادب پرورش‌ یافت‌. پدر وی‌ میر محمد رضی از شاعران‌ صوفی‌ مشرب بود كه‌ در اصفهان‌ به‌ جمع‌ میرزایان‌ دفتر شاه‌ عباس‌ اول‌ درآمد و سپس‌ با زنی‌ از خاندان‌ صفوی‌ ازدواج‌ كرد؛ ازاین‌‌روی‌ میرزا ابراهیم‌ ادهم‌ از جانب‌ مادر صفوی‌ بود (نك‍ : آزادبلگرامی‌، 84؛ سیدعلی‌ حسن‌خان‌، 179؛ صفا، 5(2)/ 1069- 1070). 
از تحصیلات او اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌، جز آنكه‌ چندی‌ نزد میر محمدباقر داماد استرابادی‌ اصفهانی‌ شاگردی‌ كرد (گلچین‌ معانی‌، همانجا) و سپس رهسپار هند شد و به‌ پایمردی‌ حكیم‌ داوود، معروف‌ به‌ تقرب‌ خان‌، از امرای‌ عهد شاه‌ جهان‌، به‌ دربار راه‌ یافت‌ (نصرآبادی‌، 359؛ آزاد بلگرامی‌، همانجا؛ آرزو، 121) و با یكی‌ از نوادگان‌ شاه‌ ازدواج‌ كرد (آفتاب‌ رای‌، 1/ 48؛ گلچین‌ معانی‌، 79)، اما به‌ سبب‌ ارتكاب‌ مناهی‌ و حركات‌ ناشایست‌، منزلت‌ خویش‌ را از دست‌ داد و به‌ زندان‌ افتاد (نصرآبادی‌، آرزو، آزاد بلگرامی‌ ، همانجاها؛ سرخوش‌، 3) و سرانجام‌ در شاه‌ جهان‌ آباد (دهلی‌) درگذشت‌ (آزادبلگرامی‌، همانجا؛ عبدالغنی‌، 11)، یا به‌ روایتی‌ دیگر كشته‌ شد (كشن‌ چند، 12). 
اشعار میرزا ابراهیم‌ به‌ سبك‌ پیشینیان‌ و مشحون‌ از ابهام‌ و تمثیل‌ است‌ (سرخوش‌، آزاد بلگرامی‌، كشن‌ چند، همانجاها؛ گلچین‌ معانی‌، 77). به‌ نظر می‌رسد كه‌ وی‌ در روزگار خود از شهرتی‌ برخوردار بوده‌، زیرا صائب‌ تبریزی‌ (د 1081ق‌) یكی‌ از اشعار او را در یكی‌ از غزلهای‌ خویش‌ تضمین‌ كرده‌ است‌ (آزاد بلگرامی‌، همانجا؛ صدیق‌ حسن‌خان‌، همانجا). 
ادهم‌ ابیاتی‌ در ستایش‌ خاندان‌ عصمت‌ سروده‌ است‌ (نك‍ : نصرآبادی‌، 359؛ گلچین‌ معانی‌، 80، 82، 89). گفته‌ شده‌ كه‌ وی‌ دیوان‌ مختصری‌ داشته‌ است‌ (آزاد بلگرامی‌، 78)، برخی‌ شمار اشعار وی‌ را 5 هزار (صدیق‌ حسن‌ خان‌، همانجا) و برخی‌ دیگر چون‌ صاحب‌ قصص‌ الخاقانی‌ بیش‌ از 10 هزار بیت‌ دانسته‌اند (گلچین‌ معانی‌، 78). به‌ نظر می‌رسد نسخه‌ای‌ كه‌ با عنوان‌ دیوان‌ ابراهیم‌ ادهم‌ در كتابخانه‌ها موجود است‌ (نك‍ : منزوی‌، خطی‌، 3/ 2220؛ نوشاهی‌، 472)، متعلق‌ به‌ ادهم‌ دیگری‌ است‌ (نك‍ : منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 7(1)/ 935-936). 
گلچین‌ معانی‌، «ساقی‌نامۀ» وی‌ را كه‌ احتمالاً بخشی‌ از دیوان‌ او بوده‌، در تذكرۀ پیمانه‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (ص‌ 81-90). این‌ «ساقی‌نامه‌» كه‌ مشتمل‌ بر قریب‌ 230 بیت‌ است‌، در شیوایی‌ و استواری و شهرت‌ به‌ مرتبۀ ساقی‌ نامۀ پدرش‌ نمی‌رسد. گلچین‌ معانی‌ یك‌ مثنوی‌ در تتبع‌ مخزن‌ الاسرار و مثنوی‌ دیگری‌ با عنوان‌ رفیق‌ السالكین‌ نیز به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (ص‌ 78). از آنجا كه‌ این‌ دو مثنوی‌ در نسخۀ خطی‌ دیوانی‌ آمده‌ (نك‍ : منزوی‌، همانجا) كه‌ احتمالاً سرایندۀ آن‌ كسی‌ دیگر است‌، در انتساب‌ این‌ مثنوی‌ نیز به‌ وی‌ می‌توان‌ تردید كرد. 
برخی‌ نیز ازهار گلشن‌ یا درة التاج‌ را از میرزا ابراهیم‌ ادهم‌ دانسته‌اند (نك‍ : دانش‌ پژوه‌، 4/ 121؛ مركزی‌، 14/ 3839)، اما این‌ منظومه‌ نیز از آن‌ كسی‌ دیگر به‌ نام‌ ابراهیم‌ بردعی‌ تبریزی‌ هیبتی‌ گلشنی‌ متوفای‌ 940ق‌ است‌ (شورا، 8/ 2317). 

مآخذ

آرزو، علی‌، مجمع‌ النفائس‌، به‌ كوشش‌ زیب‌ النساء سلطان‌ علی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ آزاد بلگرامی‌، غلام‌ علی‌، مآثرالكرام‌ ( سرو آزاد)، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ خان‌، لاهور، 1913م‌؛ آفتاب‌ رای‌ لكهنوی‌، ریاض‌ العارفین‌، به‌ كوشش‌ حسام‌ الدین‌ راشدی‌، 1396ق‌/ 1977م‌؛ پارسا، عبدالرحمان‌، ارمغان‌، 1317ش‌، س‌ 19، شم‍ 9-10؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقی‌ و ایرج‌ افشار، «ازهار گلشن‌»، نشریۀ كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، نسخه‌های‌ خطی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ سرخوش‌، كلمات‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ صادق‌ علی‌ دلاوری‌، لاهور، 1942م‌؛ سیدعلی‌ حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، كلكته‌، 1295ق‌؛ شورا، خطی‌؛ صدیق‌ حسن‌ خان‌، محمد، شمع‌ انجمن‌، بهوپال‌، 1293ق‌؛ صفا، ذبیح‌الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ عبدالغنی‌، محمد، تذكرة الشعراء، به‌ كوشش‌ محمد مقتدی‌ خان‌ شروانی‌، علی‌گره‌، 1916م‌؛ كشن‌چند، اخلاص‌، همیشه‌ بهار، به‌ كوشش‌ وحید قریشی‌، كراچی‌، انجمن‌ ترقی‌ اردو؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، تذكرۀ پیمانه‌، مشهد، 1359ش‌؛ مركزی‌، خطی‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ نصرآبادی‌، محمد طاهر، تذكره‌، تهران‌، 1317ش‌؛ نوشاهی‌، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ فارسی‌، راولپندی‌، 1350ش‌. 

غلامعلی آریا