ادوار سلطانی

اَدْوارِ سُلْطانی‌، كتابی‌ در موسیقی‌ به‌ فارسی‌ كه‌ نشان‌ دهندۀ پیوند موسیقی‌ ایران و تركیه‌ است‌. مؤلف‌ كتاب‌ به‌ درستی‌ معلوم‌ نیست‌ و با آنكه‌ نام‌ شمس رومی‌ چند بار در آن‌ دیده‌ می‌شود، در انتساب‌ آن‌ به‌ وی‌ تردید كرده‌اند، اما به‌ دلیل‌ شعری‌ كه‌ در این كتاب‌ آمده‌، و در یكی‌ از مصراعهای‌ آن‌ نام‌ «محمدخان‌» دیده‌ می‌شود: «خدایگان‌ ملوك جهان‌ محمدخان‌»، چنین‌ نظر داده‌ شده‌ است كه‌ بایستی‌ در عهد سلطان‌ محمد فاتح‌ هفتمین‌ فرد از سلاطین‌ عثمانی‌ (847 -886ق‌، به‌ تناوب‌) تألیف‌ شده‌ باشد (دانش‌پژوه‌، 19-20). 
از ادوار سلطانی‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ از جمله‌ نسخۀ بادلیان‌، مجموعۀ موزۀ لندن‌ و نسخۀ پاریس‌ در دست‌ است‌، ولی‌ چون‌ این‌ نسخه‌ها از لحاظ مندرجات‌ و اشعار با هم‌ اختلاف‌ فاحشی‌ دارند، به‌ آسانی نمی‌توان‌ دربارۀ آنها داوری‌ كرد. به‌ عنوان‌ مثال‌ نام‌ موسیقی‌دانهای بسیاری در این‌ نسخه‌ها دیده‌ می‌شود كه‌ با توضیحی‌ همراه‌ نیست‌ و كسانی‌ چون‌ شیخ‌ صفای‌ سمرقندی‌، جنید دشتی‌ و نصیرالدین‌ اسكندرانی‌ (نك‍ : همو، 19) به‌ كلی‌ ناشناس‌ یا گمنام‌ هستند. 
در این‌ میان‌ نام‌ هنرمندانی‌ نظیر عبدالمؤمن‌ (ظاهراً صفی‌الدین‌ ارموی‌، د 693ق‌/ 1294م‌)، عبدالقادر (ابن‌ غیبی‌ مراغی‌ د 838ق‌/ 1434م‌) و رضوانشاه‌ (همانجا)، موسیقی‌دان‌ معروف‌ دربار سلطان‌ حسین‌ جلایری‌ (776-784ق‌/ 1374-1382م‌) كه‌ عبدالقادر مراغی‌ شرحی مفصل دربارۀ شرط بندی‌ با او را در 778ق‌ در تبریز نوشته‌ است (جامع‌ الالحان‌، 243-244)، نیز در كتاب دیده‌ می‌شود كه‌ از چهره‌های‌ آشنا و سرشناس‌ تاریخ‌ موسیقی‌ ایران‌ به‌‌شمار می‌روند. 
مؤلف‌ ادوار سلطانی‌ در نامیدن‌ اثر خود به‌ این‌ عنوان‌ ظاهراً به‌ كتاب‌ الادوار صفی‌الدین ارموی‌ نظر داشته‌ است‌، ولی‌ واژۀ «ادوار» را با تحولی‌ در معنی‌ به‌ كار برده‌ است‌. صفی‌الدین‌ ارموی‌ چنانكه‌ در كتاب‌ الادوار توضیح‌ داده‌ است‌، ادوار را به‌ دور یا دورهایی‌ كه‌ از تركیب‌ انواع‌ هفتگانۀ ذی‌ الاربع‌ (چهارگان‌) یا طبقۀ اول‌ (نك‍ : مراغی‌، شرح‌ ادوار، 155) و اقسام‌ دوازده‌ گانۀ ذی‌الخمس‌ (پنجگان‌) یا طبقۀ دوم‌ (همان‌، 156) به‌ دست‌ می‌آید، اطلاق‌ كرده‌ است‌. درنتیجه‌ شمارۀ ادوار از نظر صفی‌الدین‌ ارموی‌ بالغ‌ بر 84=12×7 می‌شده‌ است‌ (چ‌ قاهره‌، 147) كه‌ به‌ قول‌ عبدالقادر مراغی‌ در اصل‌ ذی الخمسها 13 قسم‌ بود كه‌ صاحب‌ ادوار قسم‌ سیزدهم‌ را نانوشته‌ و خالی‌ گذاشته‌ بوده‌، و عبدالقادر كامل‌ كرده‌است‌ (همان‌، 157، 177). 
صفی‌الدین‌ ارموی‌ با دقت‌ شایان‌ تحسینی ساختار نغمگی‌ این‌ اقسام‌ هشتاد و چهارگانه‌ را شرح‌ داده‌، و برای‌ اینكه‌ مفهوم‌ موسیقایی‌ آنها محسوس‌تر شود، هر كدام‌ را به‌ صورت‌ دایره‌ای‌ نشان‌ داده‌ است‌ (خطی‌، 16- 19) كه‌ عبدالقادر مراغی‌ بعد از او یك‌ جا با جداول‌ پنجگانه‌ و جای‌ دیگر با هفت‌ دایره‌ (همان‌، 168-173) نشان‌ داده‌ است‌. دو اصطلاح‌ «دایره‌ودور» كه‌ به‌ترتیب‌ به‌ دوائر و ادوار جمع می‌بسته‌اند، تقریباً همان‌ گام‌ است‌، زیرا گام‌ هم‌ عبارت‌ از نتهایی‌ است‌ كه‌ به‌ توالی‌ یكدیگر می‌آید و چون‌ حلقه‌ای‌ به‌ هم‌ می‌پیوندد. پس‌ بدین‌ ترتیب‌ واژۀ ادوار در نام‌ این‌ رساله‌ با توسّع‌ در معنی‌ به‌ كار رفته‌ است‌ و در حقیقت‌ باید آن‌ را به‌ مفهوم‌ آهنگها گرفت‌. واژۀ سلطانی‌ هم‌ ظاهراً معنی‌ درباری‌ دارد و بر روی هم‌ ادوار سلطانی‌ آهنگهای‌ سلطنتی‌ بوده‌اند كه‌ در دربار عثمانی اجرا می‌شده‌ است‌؛ مانند خسروانیهایی‌ كه‌ به‌ باربد موسیقی‌دان دورۀ ساسانی‌ و معاصر خسروپرویز نسبت‌ می‌دهند. 
با آنكه‌ میان‌ نسخه‌های‌ ادوار سلطانی‌ اختلاف‌ بسیاری‌ وجود دارد، این‌ كتاب‌ نمودار پیوند موسیقی‌ ایران‌ و عثمانی‌ (ترك‌) است‌ و از این حیث‌ مأخذ قابل‌ استفاده‌ و شایان‌ توجهی‌ محسوب‌ می‌شود. به‌عنوان‌ مثال‌ ادوار سلطانی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ بر اثر داد و ستد فرهنگی‌ چگونه‌ موسیقی‌ سنتی‌ ایران‌ در موسیقی‌ ترك‌ نفوذ كرده‌ است‌، چنانكه‌: عمل‌، ثقیل‌، خفیف‌، تصنیف‌، راست‌، عراق‌، دوگاه‌، رهاوی‌، سلمك‌، گردانیه‌، بسته‌ نگار، بزرگ‌، نشابورك‌، نهفت‌، سبز اندر سبز، حسینی‌، مبرقع‌، نوا، عشاق‌ و شمار بسیار دیگری‌ اصطلاح‌ موسیقی‌ ایرانی‌ در آن‌ دیده‌ می‌شود (نك‍ : دانش‌پژوه‌، 19)؛ مخصوصاً سبز اندر سبز یادآور یكی‌ از آهنگهای‌ باستانی‌ منسوب‌ به‌ باربد موسیقی‌دان‌ مشهور دورۀ ساسانی‌ است كه‌ آن‌ را لحن‌ نهم‌ از سی‌ لحن‌ باربد ذكر كرده‌اند (برهان‌ قاطع‌، 1081، 1207- 1208) و رواج‌ آن‌ تا زمان‌ تألیف‌ یا تحریر نسخۀ ادوار سلطانی‌ بسیار جالب‌ توجه‌ است‌. 
در این‌ كتاب‌ «نغمه‌ پردازی‌» یا «نت‌ نویسی‌» به‌ روش‌ كهن‌ ایرانی‌ به‌ كار رفته‌ است‌ . بدین‌ترتیب‌ كه‌ نام‌ هرنت‌ بر حسب‌ حروف‌ ابجد نوشته‌ شده‌ است‌ و زمان‌ كشش‌ آن‌ را زیر هر حرف‌ به‌ صورت‌ عدد افزوده‌اند (ص‌ 4- 5، جم‍‌). 
ناگفته‌ نماند كه‌ در میان‌ اسامی‌ آهنگهایی‌ كه‌ در ادوار سلطانی‌ ذكر شده‌ است‌، نمونه‌های‌ قابل‌ تردیدی‌ وجود دارد كه‌ باید حمل‌ بر عدم‌ دقت‌ ناسخ‌ در كتابت‌ كرد. 

مآخذ

ادوار سلطانی‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ برهان‌ قاطع‌، محمدحسین‌ بن‌ خلف‌ تبریزی‌، به‌ كوشش‌ محمد معین‌، تهران‌، 1357ش‌؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقی‌، «ادوار سلطانی‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1355-1356ش‌، شم‍ 173-174؛ صفی‌الدین‌ ارموی‌، الادوار، نسخۀ خطی‌ شم‍ 586 كتابخانۀ دانشكدۀ الٰهیات‌ مشهد؛ همو، همان‌، به‌ كوشش‌ غطاس‌ عبدالملك‌ خشبه‌ و محمود احمد حفنی‌، قاهره‌، 1986م‌؛ مراغی‌، عبدالقادر، جامع‌ الالحان‌، به‌ كوشش‌ تقی‌ بینش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ همو، شرح‌ ادوار، به‌ كوشش‌ تقی‌ بینش‌، تهران‌، 1370 ش‌.

تقی‌ بینش