ادب

اَدَب‌، نام‌ چند نشریه‌ در سدۀ 14ق‌ به‌ زبانهای‌ فارسی‌، عربی‌ و اردو در سرزمینهای‌ اسلامی‌. 

الف‌ ـ در ایران‌

1. ادب‌، نشریه‌ای‌ به‌ زبان‌ فارسی‌، به‌ سردبیری‌ میرزامحمد صادق‌ امیری‌، ملقب‌ به‌ ادیب‌الممالك‌ فراهانی‌ (1277-1355ق‌). این نشریه‌ نخست در 1316ق، در تبریز به‌ صورت‌ هفتگی‌ با نام‌ جریدۀ ادب‌، و از شمارۀ دوم با حذف‌ كلمۀ جریده‌ با خط نستعلیق‌ و چاپ‌ سنگی به‌ طبع‌ می‌رسید، اما عملاً هر 10 روز یك‌ بار انتشار می‌یافت‌. پس‌ از نشر شمارۀ هفدهم‌، كوتاه‌ زمانی‌ كار آن‌ متوقف‌ شد، ولی‌ پس‌ از پایه‌گذاری‌ مدرسۀ لقمانیه‌ كه‌ مدیری‌ آن‌ را ادیب‌ الممالك‌ برعهده‌ داشت‌، بار دیگر انتشار آن‌ با حمایت‌ مالی‌ آن‌ مدرسه‌، ازسرگرفته شد و دردوسال‌، 21 شمارۀ آن‌ انتشار یافت (آرین‌پور، 1/ 248؛ تربیت‌، 406؛ صدرهاشمی‌، 1/ 80 -81). 
ادیب‌ الممالك‌ در اوایل‌ 1318ق‌ به‌ قفقاز، و از آنجا به‌ مشهد رفت و نشر ادب‌ را در آن‌ شهر پی‌ گرفت‌. نخستین‌ شمارۀ این‌ دوره‌ در 4 رمضان‌ 1318 و پس‌ از آن‌ تا 3 سال‌ به‌ طور مرتب‌ و به‌ صورت‌ هفتگی‌ انتشار یافت‌. آخرین‌ شمارۀ ادب‌ در 28 شوال‌ 1320 در مشهد منتشر شد و با بازگشت‌ ادیب‌الممالك‌ به‌ تهران‌، ادارۀ این‌ نشریه‌ نیز به‌ پایتخت‌ انتقال‌ یافت‌ و نخستین‌ شمارۀ آن‌ در تهران در 27 رجب‌ 1321 انتشار یافت‌. ادیب‌ الممالك‌ دو سال‌ در تهران به‌ كار ادامه‌ داد و در 1323ق‌ كه‌ عازم‌ باكو شد، ادارۀ آن‌ را به‌ مجدالاسلام‌ كرمانی‌ سپرد. آخرین‌ شمارۀ این‌ نشریه‌، یعنی‌ شمارۀ 189 در 14 ربیع‌الثانی‌ 1324 از چاپ‌ خارج‌ شد و با تبعید مجدالاسلام‌ كرمانی‌ به‌ كلات‌، این‌ نشریه‌تعطیل‌ شد (محیط طباطبایی‌، 217؛ فرامرزی‌، 8؛ دانشنامه‌). 
ادب‌ در سال‌ نخست‌ تنها به‌ درج‌ مطالب‌ علمی‌ می‌پرداخت‌ و از سال‌ دوم‌اخبار و تفسیرهای‌ سیاسی‌ نیز در آن‌ به‌ چاپ‌ می‌رسید كه‌ تأثیر بسزایی‌ در آگاهی‌ ایرانیان‌ از اوضاع‌ جهانی‌ داشت‌ (سرداری‌ نیا، 60). 
2. ادب‌، نشریه‌ای به‌ زبان‌ فارسی‌، به‌ سرپرستی‌ احمد روحی‌ كرمانی‌ كه‌ به‌ صورت ماهانه‌ و چاپ‌ سنگی‌، در قطع‌ خشتی‌ در كرمان‌ منتشر می‌شد. نخستین‌ شمارۀ این‌ نشریه‌ در اول‌ ذیحجۀ 1337 انتشار یافت‌ و عطاءالملك‌ روحی‌ و دكتر عیسی‌ خان‌ از نویسندگان‌ آن‌ بودند (دانشنامه‌؛ نفیسی‌، 45). 
3. ادب‌، مجلۀ ماهانه‌ای‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ كه‌ در 1338ق‌ در تبریز به‌ وسیلۀ دانش‌آموزان‌ مدرسۀ متوسطه‌ انتشار می‌یافت‌ (دانشنامه‌). 

ب‌ ـ در افغانستان‌

ادب‌، نشریۀ دانشكدۀ ادبیات‌ دانشگاه‌ كابل‌. 
این مجلۀ ادبی‌، تاریخی‌، علمی‌ و فلسفی‌ از 1322 ش‌ به‌ عنوان‌ ارگان‌ دانشكدۀ ادبیات‌ كابل به‌ صورت ادواری‌ زیر نظر هیأت‌ تحریریه‌ (اعضای‌ هیأت‌ علمی‌ دانشگاه‌) به‌ زبان‌ فارسی‌ (دری‌) منتشر می‌شود. 

ج‌ ـ در پاكستان‌

1. ادب‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ به‌ سردبیری‌ مولوی‌ مصطفی‌ خان‌ كه‌ در ژانویۀ 1913 در پتیاله‌ تأسیس‌ شد (شاهجهان‌ پوری‌، كتابیات‌...، 29). 2. ادب‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ كه‌ در 1969م‌ در كراچی بنیاد یافت‌ (محمود الحسن‌، 1/ 14). 3. ادب‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ به مدیری عزیز احمد هاشمی كه‌ در ژانویۀ 1971 در راولپندی‌ آغاز به‌ كار كرد (شاهجهان‌ پوری‌، پاكستان‌ كی‌... ، 2/ 4). 4. ادب‌ لطیف‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ به‌ زبان‌ اردو كه‌ در 1935م‌ به‌ سرپرستی‌ چودهری‌ (چوهدری‌) نذیر احمد در لاهور شروع‌ به‌ كار كرد. این‌ نشریه‌ نخست‌ به‌ سردبیری‌ افتخار احمد چودهری‌ و پس از او احمد ندیم‌ قاسمی‌ و چودهری‌ بركت‌ علی‌ و میرزا ادیب‌ منتشر می‌شد (محمود الحسن‌، نیز شاهجهان‌ پوری‌، كتابیات‌، همانجاها). 5. ادب‌ مشرق‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ كه‌ در ژانویۀ 1941 به سردبیری‌ غریب‌ نواز در لاهور بنیاد یافت‌ (همانجا). 

د - در كشورهای‌ عربی‌

1. الادب‌، به‌ سردبیری‌ احمد فهمی‌ در 1896م‌ در اسكندریه‌ پا گرفت‌ (طرازی‌، 4/ 220، 324). 2. الادب‌، به‌ سردبیری‌ فائز غسطین‌ (غصن‌) در 1910م‌ در شهر قیتولی‌ (از استان‌ جزین‌ لبنان‌) نشر یافت‌ (همو، 4/ 40؛ داغر، 58، 407). 3. الادب‌، نشریه‌ای‌ هفتگی‌ و فكاهی‌ كه‌ محمدباقر حلی‌ امتیاز آن‌ را داشت‌. نخستین‌ شمارۀ آن‌ در 7 صفر 1343 در بغداد نشر یافت‌ و پس‌ از آن‌ دو شمارۀ دیگر منتشر شد و سرانجام‌ در 21 رجب‌ 1343 نشر آن‌ متوقف‌ گردید (حسنی‌، 1/ 109-110). 4. الادب‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ دربارۀ هنر و ادبیات‌ كه‌ زیر نظر هیأت‌ امنای‌ «مدرسۀ هنر و زندگی‌» به سردبیری امین‌ الخولی‌ در 1956م‌ در قاهره‌ نشر یافت و كار آن‌ در 1966م‌ با مرگ‌ سردبیرش‌ پایان گرفت‌ (عبدالله‌، 1/ 13؛ نیز نك‍ : الادب‌، 4). 5. الادب‌، نشریه‌ای‌ به‌ سردبیری‌ یوسف‌ الخال‌ كه‌ در 1962م‌ در بیروت‌ پاگرفت‌ و تا 1963م‌ ادامه‌ یافت‌ (داغر، 58 - 59، 444). 6. الادب‌ الحی‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ به‌ سردبیری ابراهیم‌ نصری‌ كه‌ در 1937م‌ در قاهره‌ آغاز به‌ كار كرد (عبدالله‌، همانجا). 7. الادب‌ و التمثیل‌، نشریه‌ای‌ ماهانه‌ به‌ سردبیری‌ ابراهیم‌ رمزی‌ و حسن‌ محمد حسن‌ كه‌ در 1916م‌ در قاهره‌ بنیاد یافت‌ (همانجا). 

مآخذ

آرین‌پور، یحیى‌، از صبا تا نیما، تهران‌، 1351ش‌؛ الادب‌، مدرسةالفن‌ و الحیاة، قاهره‌، 1966م‌، س‌ 11، شم‍ 1-2؛ تربیت‌، محمدعلی‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1314ش‌؛ حسنی‌، عبدالرزاق‌، تاریخ‌ الصحافة العربیة، صیدا، 1971م‌؛ داغر، یوسف‌ اسعد، قاموس‌ الصحافة اللبنانیة، بیروت‌، 1978م‌؛ دانشنامه‌؛ سرداری‌ نیا، صمد، تاریخ‌ روزنامه‌ها و مجله‌های‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1360ش‌؛ شاهجهان‌ پوری‌، ابوسلمان‌، كتابیات‌ پاكستان‌ كی‌ اخبارات‌ و رسائل‌، اسلام‌آباد، 1987م‌؛ همو، پاكستان‌ كی‌ اردو اخبارات‌ و رسائل‌، به‌ كوشش‌ عطش‌ درانی‌، اسلام‌آباد، 1985م‌؛ صدرهاشمی‌، محمد، تاریخ‌ جرائد و مجلات‌ ایران‌، تهران‌، 1363ش‌؛ طرازی‌، فیلیپ‌، تاریخ‌ الصحافة العربیة، بیروت‌، 1933م‌؛ عبدالله‌، محمود اسماعیل‌، فهرس‌ الدوریات‌ العربیة، قاهره‌، 1961م‌؛ فرامرزی‌، عبدالرحمان‌، زبان‌ مطبوعات‌، به‌ كوشش‌ رحیم‌ سعیدی‌، تهران‌، 1349ش‌؛ محمود الحسن‌، پاكستان‌ كی‌ اردو اخبارات‌ و رسائل‌، به‌ كوشش‌ افضل‌ حق‌ قرشی‌، اسلام‌آباد، 1985م‌؛ محیط طباطبایی‌، محمد، تاریخ‌ تحلیلی‌ مطبوعات‌ ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ نفیسی‌، محمود، « نگاهی‌ به‌ روزنامه‌ها و مجلات‌ ایران‌ (تا قبل‌ از شهریور 1320)»، تحقیقات‌ روزنامه‌نگاری‌ ، تهران‌، 1347ش، س‌ 3، شم‍ 10.

محمد قاسم‌زاده‌