ادایی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
شنبه 23 فروردین 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/229494/ادایی
شنبه 8 اردیبهشت 1403
چاپ شده
7
اَدایی، تخلص چند تن از شاعران پارسی‌گوی در سده‌های 10- 11ق كه در ایران و هند می‌زیسته‌اند:
بهاءالدین علی (یا محمد) (د 928ق/ 1522م)، از شاعران و خوشنویسان شیراز. او بسیاری از منظومه‌های شاعران پیش از خود چون فردوسی، نظامی و امیرخسرو را به خط خوش نگاشته بود (علیشیر، 364- 365) و همین امر سبب آشنایی وی با سبك سروده‌های پیشینیان و چیره‌دستی او در سرودن قالبهای مختلف شعر چون مثنوی، غزل و قصیده شد (همانجا). ادایی پس از سفرهای بسیار، در استانبول اقامت گزید و به دربار سلطان سلیم اول (918-926ق/ 1512-1520م) و سلطان سلیمان (926-974ق/ 1520-1566م) راه یافت و آنگاه به ستایش سلطان مصطفی پسر سلطان سلیمان و نیز محمد صقلی پاشا، وزیر اعظم پرداخت (نفیسی، 1/ 338). ادایی در پی شیوع طاعونی كه در 928ق استانبول را فرا گرفت، درگذشت (علیشیر، همانجا). به‌گفتۀ امیرعلیشیرنوایی وی منظومه‌ای با عنوان سلیم‌نامه به‌سبك شاهنامه در بحر متقارب داشته كه تاریخ سلطنت سلیم اول را در آن به نظم درآورده است (همانجا؛ نفیسی، 1/ 339). تاكنون نشانی از این منظومه به‌دست نیامده است، جز اینكه در موزۀ بریتانیا، نسخه‌ای با عنوان سلیم خان نامه موجود است كه نویسندۀ آن شناخته نیست (منزوی، 4/ 2921). افزون بر این، اشعاری پراكنده از وی در تذكره‌ها آمده است (علیشیر، همانجا).
در اصفهان زاده شد و دورۀ شاه اسماعیل تا آغاز روزگار شاه طهماسب را درك كرد (اوحدی، 118). سام میرزا با آنكه ادایی را از شاعران پر آوازۀ اصفهان به‌شمار آورده، قوافی اشعار وی را مشحون از خطا دانسته است (ص 339). ابیاتی از او در تذكره‌ها یافت می‌شود (اوحدی، سام میرزا، همانجاها).
میرمحمد مؤمن حكیم، شاعر و قاضی سدۀ 11ق. او اهل بفرو از روستاهای یزد بود و در شهرهای میبد و اردكان، مسند قضا داشت. ادایی هر ماه، یك هفته به یزد رفته، در جامع این شهر به ایراد خطبه می‌پرداخت (بافقی، 3/ 377؛ خاضع، 1/ 10). به‌گفتۀ بافقی، تسلط ادایی در بلاغت و ادبیات عرب بدان پایه بود كه هیچ‌گاه خطبه‌ای تكراری از او شنیده نشد (3/ 378). وی در فلسفه نیز شهرت یافت، اما آراء وی سبب شد كه علمای شهر او را دهری خواندند و به الحاد و كفر متهم ساختند. وی ناگزیر از جلای وطن شد و به بندر سورت (در گجرات هند) رفت (نصرآبادی، 291-292؛ صدیق حسن، 28؛ خاضع، همانجا) و پس از سفری كوتاه به گلكنده، به بندر سورت بازگشت و تا پایان زندگی در آنجا اقامت گزید (نك : «تاریخ...»، II/ 96).گویند وی به یاری میر مؤمن استرابادی كه خود وزیر اعظم محمدقلی قطب‌شاه (حك 988-1020ق/ 1580- 1611م) بود، به دربار راه یافت و پس از چندی به مقام وزارت رسید (نك : خاضع، 1/ 10-11)، اما با توجه به ا¸نكه نصرآبادی، سفر ادایی را از ایران در حدود 30 سال پیش از نگارش تذكرۀ خود ذكر كرده (ص 291)، و آغاز نگارش این تذكره نیز در 1083ق بوده است (ص 5 -6)، وی نمی‌توانسته به دربار محمدقلی قطب شاه كه در 1020ق درگذشته، راه یافته باشد. گویند وی زاهد و صوفی مسلك بوده، حتی كرامتی نیز دربارۀ مرگش نقل كرده‌اند (احمدعلی، 168؛ نصرآبادی، 291-292). تاریخ درگذشت ادایی را به اختلاف در 1030ق (گوپاموی، 44؛ صدیق حسن، نیز «تاریخ»، همانجاها)، 1038ق (خاضع، 1/ 11) و 1062ق (گلچین معانی، 1/ 30) نوشته‌اند؛ اما چنانكه ذكر شد، اگر براساس سخن نصرآبادی سفر ادایی به هند در حدود سال 1053ق باشد، درگذشت وی می‌بایست در 1062ق روی داده باشد. بخش بزرگی از سروده‌های وی از میان رفته است. گویند به رباعی بیش از دیگر قالبهای شعری متمایل بوده است («تاریخ»، همانجا)، اما به سبب اندك بودن اشعار برجای مانده از او، بررسی سبك و سیاق سروده‌های وی و نیز قالبهایی كه بدان متمایل بوده، دشوار می‌نماید. در همین ابیات پراكنده، رنگی از بدبینی به زندگی و جهان به چشم می‌خورد (همانجا). نمونه‌هایی از اشعار او در تذكره‌ها آمده است (نك : نصرآبادی، صدیق حسن، خاضع، همانجاها).
احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرایب، لاهور، 1968م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی‌ملك، شم 5324؛ بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به‌كوشش ایرج افشار،تهران، 1340ش؛ خاضع، اردشیر، تذكرۀ سخنوران یزد، حیدرآباد دكن، 1341ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به كوشش ركن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، 1347ش؛ صدیق حسن‌خان، محمد، شمع انجمن، به‌كوشش محمد عبدالمجیدخان، بهوپال، 1293ق؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به‌كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، 1363ش؛ گلچین معانی، احمد، كاروان هند، مشهد، 1369ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتائج الافكار، به‌كوشش اردشیر بنشاهی، بمبئی، 1336ش؛ منزوی، خطی؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذكره، به كوشش وحید دستگردی، تهران، 1317ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر، تهران، 1344ش؛ نیز:
History of Medieval Deccan (1295-1724), ed. H. K. Sherwani & P.M. Joshi, Hyderabad, 1974. علی میرانصاری و بخش ادبیات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید