ادرار

اَدْرار، نام چند محل و ناحیۀ کوهستانی در منطقۀ صحرا (افریقا). ادرار واژه‌ای است در گویش بومیِ ساکنان منطقه به معنای کوهستان با جلگۀ مرتفع که در منابع به صورت آدرَر و آدرار نیز آمده است (بریتانیکا؛ حاج ابراهیم، 402؛ WNGD, 8). 

ناحیۀ ادرار

این ناحیه که در قسمت غربی منطقۀ صحرا در کشور موریتانی واقع شده، با 000‘72 کمـ2 وسعت، مهم‌ترین ناحیه‌ای است که به این نام خوانده می‌شود و به منظور تمایز از ادرار افوغه به ادرار موریتانی و یا ادرار تِمار نیز موسوم است (کلیر...؛ مایر؛ EI2). رشتۀ کوهستانی این ناحیه با جهتی جنوب غربی ـ شمال شرقی به طول 400 کمـ کشیده شده است که به واسطۀ خشکه رودهای متعددی بریده شده، و در دره‌های آن واحه‌هایی با نخلستانها و کشت صیفی و غلات پدید آمده است (مایر). ناحیۀ ادرار حدود 500 تا 900 متر ارتفاع دارد (انعام‌الله، 220) و همین امر، موجب شده تا این ناحیه نسبت به نواحی بیابانی پیرامون خود از مقدار بارش بیشتری برخوردار گردد (مایر). پوشش گیاهی این ناحیه استپی و عمدتاً شامل بوته‌های خاردار است ( افریقا، 311)؛ این پوشش در دره‌ها متفاوت است و علاوه بر آن جنگلهای پراکنده‌ای نیز در مرتفعات آن وجود دارد (کلیر).
با وجود روندهایی که در طول 4 هزار سال منجر به ایجاد خشکی منطقۀ صحرا شده، این منطقه از دورۀ نوسنگی، فرهنگ شبانی شکوفایی داشته است (رایت، 2). نخستین ساکنان این ناحیه بفورها بودند که اطلاع چندانی از آنان در دست نیست. از سدۀ 10م طایفۀ لَمتونه به ادرار وارد شدند و رهبر ایشان ابوبکربن عمر خود را حاکم شنقیط (شنگیتی امروزی) خواند (EI2). در 3 سدۀ بعد، معقلیان، طایفه‌های ساکن ناحیه را مطیع خود ساختند. جنبش مَرابطی در سدۀ 15م نیز در عربی شدن قسمت غربی صحرا سهم عمده‌ای داشت و در همین دوره سازمان اجتماعی مبتنی بر سلسله مراتب در موریتانی شکل گرفت و تا نفوذ فرانسویان دوام یافت (همانجا).
پس از کنگرۀ برلین (1884-1885م) در مورد تقسیم افریقا میان اروپاییان (رایت، 114)، در 1886م قسمتهای داخلی منطقۀ ادرار تمار مورد تهاجم قرار گرفت ( افریقا، همانجا)؛ متعاقب آن اسپانیاییها تا مدتها مدعی بودند که این ناحیه جزو منطقۀ ریو دِ اُرو متعلق به ایشان است، اما قرارداد سال 1900م میان اسپانیا و فرانسه، سیطرۀ فرانسه را بر این ناحیه تسجیل کرد (کلبر). ادرار در 1909م توسط کلنل گورو اشغال شد (انعام‌الله، 222) و به دنبال آن مهم‌ترین منبع درآمد موریتانی ــ پرورش دام ــ لطمۀ فراوان دید (سوره، 123).
ادرار مهم‌ترین زیستگاه کوچندگان موریتانی به‌شمار می‌رود و پرورش دام عمده‌ترین اشتغال در این ناحیه است و از این‌رو جمعیت آن عمدتاً عشایری است (کلیر، مایر، افریقا، همانجاها). واحه‌های چندی در این ناحیه وجود دارد: اطار (اتار) مهم‌ترین زیستگاه و مرکز این ناحیه است (حاج ابراهیم، 408) که در کنار جادۀ سن لوئی ـ اگادیر قرار دارد (EI2). شنقیط واحۀ مهم بعدی است که زمانی مرکز مذهبی و فرهنگی ناحیه به‌شمار می‌رفت و حوزۀ نفوذ آن تا سنگال کشیده می‌شد؛ هرچند امروزه به صورت آبادی محقر و بی‌رونقی درآمده است (همانجا).

شهر ادرار

این شهر کوچک واحه‌ای در کنار جادۀ سراسری منطقۀ صحرا در الجزایر، با 280 متر ارتفاع از سطح دریا، به عنوان مرکز ناحیۀ واحه‌ای توات، در قسمت غربی مرکز الجزایر و 300‘1 کیلومتری وهران (اوران) و در منتهى‌الیه مسیر آسفالتۀ سراسری صحرا که عمدتاً در همان مسیر قدیمی کاروان‌رو ــ در قسمت مرکزی صحرا ــ ایجاد شده، قرار گرفته است. این مسیر در دورۀ استعمار نسبت به امروز، دارای اهمیتی به مراتب بیشتر بود (منشینگ، 102؛ مایر؛ کلیر؛ روکهاوس). ناحیۀ ادرار امروزه یکی از ولایتهای مهم الجزایر به‌شمار می‌رود (فات، 514, 515). 
قسمت مرکزی شهر فعلی ادرار در دورۀ سلطۀ فرانسویان رشد و گسترش یافته است (EI2). معماری این شهر به سبک «سودانی» است و ظاهراً قناتهایی نیز در حومۀ آن وجود داشته است (ورنو، 177). در 1951م جمعیت این شهر 795‘1 نفر (EI2) بود که در 1966م به 421‘4 نفر رسید (کلیر). این شهر محل اقامت قبیلۀ تمی است (EI2) که عمدتاً سیاهپوستند (بروکهاوس).

جلگۀ ادرار

که به ادرار افوغه شهرت دارد، جلگه‌ای است مرتفع در شمال شرقی مالی و منتهى‌الیه جنوبی الجزایر. این جلگه با ارتفاع متوسط 800 تا 000‘1 متر (دنا صوری، 2/ 251)، عمدتاً از تشکیلات قدیمی پرکامبرین پدید آمده است (EI2; GSE, I/ 109). باتوجه به ارتفاع این ناحیه، آبهای جاری در دره‌ها و روان آب حاصل از کوهسارها، مراتع و مناب آب بیشتری در اختیار می‌گذارند (رایت، 7). این جلگه محل زندگی قبیله‌های طوارق است که برخی آنان را اخلاف بربرهای سفیدپوست لیبیایی دانسته‌اند (همو، 2-3؛ مایر). طوارق یکی از 3 قبیلۀ اصلی به‌شمار می‌آمدند که منطقۀ صحرا را در اختیار داشتند و به منظور دستیابی به شرایط محیطی نسبتاً بهتر، از شمال به این ناحیه روی آورده بودند (رایت، 17). صنهاجه یکی از طوایف طوارق بودند که با صلح اسلام آوردند. اگرچه این طایفه در ادرار زندگی می‌کردند، اما معمولاً گله‌های خود را تا سنگال کوچ می‌دادند و راه کاروانی غنا به مراکش را تحت نظارت خود داشتند (برتو، 54). ظاهراً نام افوغه برای تمامی قبایلی که در ادرار و اطراف آن زندگی می‌کردند، به کار می‌رفت (EI2). 

مآخذ

انعام‌الله خان، تقویم البلدان الاسلامیة، کراچی، 1384ق/ 1964م؛ حاج ابراهیم، مصطفى و الیاس بطحیش، جغرافیة الوطن العربی، دمشق، 1976-1977م؛ دناصوری، جمال‌الدین و دیگران، جغرافیة العالم (افریقیه و استرالیا)، قاهره، مکتبة الانجلو المصریه؛ نیز:

Africa (A Handbook), ed. Colin Legum, Anthony Blond, 1965; Bertaux, P., Afrika, Fischer Weltgeschichte, Frankfurt, 1987; Britannica; Brockhaous; Collier’s Encyclopedia, New York, 1985; EI2, Faath, Sigrid, Algerine, Hamburg, 1990; GSE; Mensching, H., Nordafrika und Vorderasien, Frankfurt, 1973; Meyer; suret-Canale, Jean, Schwarzafrika, Berlin, 1969; Vergnaud, F., Sahara, Paris, 1959; WNGD; Wright, John, Libya, Chad and the Central Sahara, London, 1989.
عباس سعیدی