اخوینی بخاری

اَخَوِیْنیِ بُخاری، ابوبکر ربیع بن احمد، پزشک سدۀ 4ق. آگاهیهای اندکی که از زندگی وی دردست است، از اثر معروف او کتاب هدایةالمتعلمین فی الطب گرفته شده است. کنیۀ وی را ابوحکیم نیز ذکر کرده‌اند (متینی، هفت). شهرت او با اختلاف: اخوی، اخوین، اجوینی و آخربی نیز یاد شده (موجز کُمی، گ 34، 52؛ قزوینی، 110؛ نجم‌آبادی، 640) که قطعاً بر اثر تصحیف بوده است. همچنین وی را به سبب اینکه بیماران مالیخولیایی را درمان می‌کرده، «پچشک دیوانگان»، لقب داده‌اند (متینی، همانجا، نیز 246). مینوی تاریخ مرگ اخوینی را با توجه به اینکه وی شاگرد ابوالقاسم طاهر بن محمد بن ابراهیم مقانعی بود و این شخص نیز خود شاگرد محمد بن زکریای رازی (د 313ق) بوده، حدود سال 371ق حدس زده است (ص 501).
اخوینی براساس شواهدی که خود در کتاب هدایه ذکر کرده، اهل بخارا بوده، چنانکه در جایی از همین کتاب از لهجۀ بخارایی بهره جسته (ص 65، 249، جم‍‌ )، و حتى از سپیدماشه که آبگیری از حوالی بخاراست، یاد می‌کند (ص 160؛ نک‍ : اصطخری، 173).
اخوینی در هدایه از تجربه‌های بیش از 30 سالۀ خود یاد کرده است. این کتاب نزد استادان و مدرسان علم پزشکی از توجه خاصی برخوردار بوده است و تا سدۀ 6ق در کنار آثاری چون ذخیرۀ ثابت بن قره، منصوری محمد بن زکریای رازی و و اغراض سیداسماعیل جرجانی، به دانشجویان پزشکی تدریس می‌شد (نظامی، 110؛ موجز کمی، همانجا). اخوینی بارها در این کتاب به نوع بیماری و نام بیماران تحت درمان خود اشاره می‌کند. وی از تجربه‌های بزرگانی مانند محمدبن زکریای رازی، ثابت بن قره، یحیی بن ماسویه، حنین بن اسحاق، عیسی بن صهاربخت، ابن‌سرابیون، اهرن، جالینوس و بقراط نیز بهره برده است (نک‍ : ص 167، 395، 419، 593، 605).
هدایة المتعلمین فی الطب اثر معروف و با ارزش اخوینی یکی از کهن‌ترین کتابهای پزشکی به زبان پارسی دری است که آن را برای فرزند خود تألیف کرده، و بسیاری از تجربه‌ها و تجویزهای پزشکی خود را در آن آورده است. از نحوۀ نگارش و اسلوب کتاب به خوبی معلوم می‌شود که در سدۀ 4ق به رشتۀ تحریر درآمده است (متینی، یک، دو؛ مینوی، 497 به بعد). این اثر که به نام هدایه و کُناش نیز خوانده شده، در 3 بخش و 200 باب تنظیم گردیده است. وی در این کتاب به ندرت آراء پزشکان مشهور را، بدون آنکه خود آزموده باشد، نقل می‌کند. گاه نیز به انتقاد از مؤلفانی که آثارشان را مطالعه کرده است، می‌پردازد (ص 457، 580، 587، 710، جم‍‌ ). کتاب هدایة المتعلمین در 1344ش به اهتمام جلال متینی از روی نسخۀ کتابخانۀ بادلیان و با مقابلۀ دو نسخۀ دیگر کتابخانه‌های فاتح استانبول و ملی ملک در مشهد به چاپ رسیده است.
اخوینی در کتاب هدایةالمتعلمین به دو اثر دیگر خود به نامهای قرابادین و کتاب نبض اشاره می‌کند (ص 246، 797) که اثری از آنها به دست نیامده است.

مآخذ

اخوینی بخاری، ربیع، هدایةالمتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344ش؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش محمدجابر عبدالعالی حسینی، قاهره، 1381ق/ 1961م؛ قزوینی، محمد، حاشیه و تعلیقات بر چهار مقاله (نک‍ : هم‍ ، نظامی عروضی)؛ متینی، جلال، مقدمه و حاشیه بر هدایةالمتعلمین (نک‍ : هم‍ ، اخوینی بخاری)؛ موجز کمی، منسوب به ابوالفتح خان گیلانی، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ مینوی، مجتبى، «هدایةالمتعلمین در طب»، یغما، تهران، 1329ش، س 3، شم‍ 12؛ نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، 1353ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی و محمد معین، تهران، 1333ش.

مریم عماری