پور خطیب گنجه ای

پورْ خَطیبِ گَنْجه‌ای‌، تاج‌الدین‌ احمد، شاعر پارسی‌گوی‌ سدۀ 6ق‌ / 12م‌. دربارۀ زمان‌ زندگی‌ پورخطیب‌ میان‌ نویسندگان‌ اختلاف‌ نظر است‌. برخی‌ او را از شاعران‌ عصر غزنوی‌، و بعضی‌ دیگر معاصر سنجر سلجوقی‌ دانسته‌اند (حمدالله‌، 718؛ علیشیر، 327؛ امیرخیزی‌، 467؛ خواندمیر، 2 / 521؛ شبلی‌ نعمانی‌، 161؛ نظمی‌، 415؛ هدایت‌، 1(3) / 1334). اما ازدواج‌ او با مهستی‌ گنجوی‌، مؤید زندگی‌ وی‌ در دورۀ سلجوقی‌ است‌. 
در حقیقت‌ بیشتر شهرت‌ پورخطیب‌ مرهون‌ آمیختگی‌ زندگی‌ او با مهستی‌ گنجوی‌ و ازدواج‌ با اوست‌. داستان‌ این‌ دلدادگی‌ و شوریدگی‌ را جوهری‌ زرگر، شاعر سدۀ 7ق‌ به‌ نظم‌ آورده‌ است‌. این‌ منظومه‌ به‌ خطا، به‌ نظامی‌ منسوب‌ شده‌ است‌ (نك‍ : دولتشاه‌، 120؛ نفیسی‌، 1 / 105؛ كشاورز، 248). جوهری‌ در این‌ منظومه‌ رباعیات‌ و قطعاتی‌ را كه‌ پورخطیب‌ و مهستی‌ دربارۀ یكدیگر می‌سرودند، به‌ صورت‌ مشاعره‌ گردآوری‌ كرده‌، و سپس‌ در باب‌ هر یك‌، حكایتی‌ آورده‌ است‌ (نك‍ : امیرخیزی‌، 463-467). 
پورخطیب‌ ظاهراً در خانواده‌ای‌ اهل‌ شعر و ادب‌ پرورش‌ یافته‌، و گفته‌اند خطیب‌ گنجه‌ای‌ از شاعران‌ سدۀ 6ق‌، به‌ احتمال‌ قوی‌ پدر او بوده‌ (نفیسی‌، 1 / 108؛ حمدالله‌، همانجا)، و خود وی‌ هم‌ در ردیف‌ مشاهیر علما و فضلای‌ گنجه‌ به‌شمار می‌رفته‌ است‌ (تربیت‌، 76). اشعار باقی‌مانده‌ از او كه‌ آقابزرگ‌ تهرانی‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ دیوان‌ تاج‌الدین‌ احمد ابن‌ خطیب‌ گنجه‌ای‌ یاد كرده‌ (9(1) / 21، 165)، ظاهراً همان‌ مجموعه‌ مشاعره‌های‌ پورخطیب‌ و مهستی‌ است‌؛ زیرا چنین‌ می‌نماید كه‌ آقابزرگ‌ اصل‌ دیوان‌ را ندیده‌، و اطلاعات‌ خود را از تاریخها و تذكره‌ها اخذ كرده‌ است‌ (قس‌: نفیسی‌، 2 / 739). یك‌ نسخۀ خطی‌ مربوط به‌ سدۀ 9ق‌ / 15م‌ از این‌ مجموعه‌، آمیخته‌ با حكایتهای‌ منثور یافت‌ شده‌ كه‌ حاوی‌ 185 رباعی‌ به‌ نام‌ پورخطیب‌ و 110 رباعی‌ به‌ نام‌ مهستی‌ و 65 رباعی‌ از دیگران‌، همراه‌ با چند قطعه‌ و یك‌ لغز است‌ (نك‍ : امیرخیزی‌، 462-463، 467، 469، 470). این‌ شعرها كه‌ عموماً جنبۀ هزل‌ و مطایبه‌ دارند، نشان‌دهندۀ قریحۀ طنزپرداز پورخطیب‌ و اسلوب‌ قوی‌ و مضمون‌پردازیهای‌ خوب‌ و دلنشین‌ اوست‌.

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ امیرخیزی‌، اسماعیل‌، «تحقیقات‌ دربارۀ مهستی‌ گنجوی‌»، آینده‌، 1306ش‌، شم‍ 18؛ تربیت‌، محمدعلی‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1314ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، تاریخ‌ گزیده‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌السیر، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1353ش‌؛ دولتشاه‌ سمرقندی‌، تذكرةالشعراء، به‌ كوشش‌ ادوارد براون‌، لیدن‌، 1318ق‌ / 1900م‌؛ شبلی‌ نعمانی‌، محمد، شعرالعجم‌، ترجمۀ محمدتقی‌ فخر داعی‌ گیلانی‌، تهران‌، 1335ش‌؛ علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ترجمۀ كهن‌ فخری‌ هراتی‌ و محمدبن‌ مبارك‌ قزوینی‌، به‌ كوشش‌ علی‌اصغر حكمت‌، تهران‌، 1323ش‌؛ كشاورز صدر، محمدعلی‌، زنانی‌ كه‌ به‌ فارسی‌ شعر گفته‌اند: از رابعه‌ تا پروین‌، تهران‌، 1334ش‌؛ نظمی‌ تبریزی‌، دویست‌ سخنور، تهران‌، 1363ش‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌ و در زبان‌ فارسی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1340ش‌.

نسیم‌ عظیمی‌پور