پوریهای جامی

پورْبَهایِ جامی‌،   تاج‌الدین‌ بن‌ بهاءالدین‌، معروف‌ به «ابن‌ بها»، متخلص‌ به «پوربها» و «بها»، شاعر هزل‌گوی‌ سدۀ 7ق‌/13م‌. وی‌ اصلاً از روستای‌ جام‌ در خراسان‌، و در خانواده‌ای‌ اهل‌ دانش‌ به‌ دنیا آمد (اوحدی‌، 193). پدرانش‌ منصب‌ قضای‌ ولایت‌ جام‌ را داشتند. پوربها را نیز نخست‌ برای‌ این‌ شغل‌ تربیت‌ كردند، ولی‌ طبع‌ ظریفش‌ او را به‌ معاشرت‌ با شاعران كشانید (دولتشاه‌، 136). 
پوربها در هرات‌ دانشهای‌ ادبی را نزد ركن‌الدین قُبایی‌ و سعیدی هروی آموخت‌ (همو، 120، 130، 136؛ آذر، 1/292؛ هدایت‌، 2/701؛ صفا، 3(1)/356). گفته‌اند كه‌ به‌ روزگار سلطنت‌ ارغون‌ خان‌ (657-672ق‌) همراه‌ خواجه‌ وجیه‌الدین زنگی‌ پسر طاهر فریومدی‌ به‌ تبریز رفت‌ (دولتشاه‌، 137؛ اوحدی‌، همانجا؛ قس‌: صفا، 3(1)/663). پوربها در تبریز با همام‌ تبریزی‌ مشاعره‌ داشت‌ و به‌ دستگاه‌ خواجه‌ شمس‌الدین محمد صاحب‌ دیوان جوینی‌ نزدیك‌ شد و او را مدح‌ كرد (دولتشاه‌، همانجا؛ رازی‌، 2/179؛ حمدالله‌، 816). 
پوربها در تبریز درگذشت‌ (علی‌ حسن‌ خان‌، 77). سال‌ مرگ‌ دقیق‌ او معلوم‌نیست‌. صفا به ‌دلایلی‌ (3(1)/666) نظر تقی‌الدین‌ كاشانی‌، یعنی‌ 732ق‌/1332م‌ را نادرست‌ می‌داند. اشارۀ بعضی‌ منابع‌ به‌ وفات‌ پوربها در عهد سلطان‌ ابوسعید گوركان‌ در نیمۀ دوم‌ سدۀ 9ق‌ (برای‌ نمونه‌، نك‍ : صبا، 140؛ آقابزرگ‌، 9(1)/159)، البته‌ ناممكن‌ می‌نماید. اگر منظور، ایلخان‌ ابوسعید بهادر 
(حك‍ 717-736ق‌) بوده‌ باشد هم‌ باید گفت‌ حمدالله‌ مستوفی‌ كه‌ تاریخ‌ گزیده‌ را در روزگار این‌ سلطان‌ نگاشته‌، هیچ‌ اشاره‌ای‌ به‌ مرگ‌ پوربها نكرده‌ است‌. 
فصیح‌ خوافی‌ قصیده‌ای‌ از پوربها، مربوط به‌ زلزلۀ نیشابور در 666ق‌/1268م‌ و بازسازی‌ آن‌ شهر در 669ق‌، نقل‌ كرده‌ است‌ (2/337، 340)؛ اما دیگر سروده‌های‌ پوربها استمرار حیات‌ وی‌ را پس‌ از این‌ تاریخ‌ تأیید نمی‌كنند. 
پوربها شاعری‌ خوش‌ قریحه‌ و باذوق‌ بود و دیوان‌ مختصر او مضامین‌ متنوعی‌ دارد. وی‌ در برخی‌ سروده‌هایش‌، به‌ ویژگیهای‌ شخصیت‌ خویش‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : صفا، 3(1)/661، 667- 668). مهارت‌ پوربها در سرودن‌ هزل‌ و هجاست‌ (رازی‌، 2/179-180). وی‌ شخصیتهای‌ تاریخی‌ و معاصر خود را هجو كرده‌ است‌ (نك‍ : صفا، 3(1)/662، حاشیه‌)؛ همچنین‌ هزلیاتی‌ دربارۀ اعضای‌ بدن‌ خود سروده‌ (نك‍ : رازی‌، 2/180) كه‌ در این‌ زمینه‌، سخن‌ او یادآور شعر سوزنی‌ است‌، هرچند كه‌ پوربها خود را از سوزنی‌ برتر می‌داند (نك‍ : صفا، 3(1)/667). در مواردی نیز هزل‌ و هجویات‌ پوربها رنگ‌ انتقادی‌ از مفاسد اجتماعی‌ روزگار به‌ خود می‌گیرد (نك‍ : افشار، 5). پوربها در سروده‌های‌ جدی‌، خود را هم‌طراز سنایی‌ می‌داند (صفا، همانجا). 
از تفننهای‌ شعری‌ پوربها می‌توان‌ به‌ كاربرد فراوان‌ واژه‌ها و عبارتهای مغولی‌ در ضمن قصیده‌ای مدحی اشاره‌ كرد (نك‍ : دولتشاه‌، همانجا؛ جاجرمی‌، 1/274). یكی‌ از استادانه‌ترین‌ تفننهای‌ پوربها، قصیدۀ لامیه‌ به‌ زبان‌ مردم‌ الكن‌ است‌ (نك‍ : صفا، 3(1)/668). 
نسخه‌ای‌ خطی‌ از دیوان‌ پوربهای‌ جامی‌ (كتابت‌: 1029ق‌)، در موزۀ بریتانیا موجود است‌ (نك‍ : مركزی‌، 1/88-89). همچنین ‌مثنوی ‌«كارنامۀ اوقاف‌» او را (نك‍ :  VIII/342,EI2) ایرج‌ افشار در 315 بیت‌ در مدح‌ عزالدین‌ فریومدی‌ و هجو صاحب‌ اوقاف‌، به‌ چاپ‌ رسانده‌ (1339ش‌) كه‌ در آن‌ نام‌ سراینده‌ تاج‌الدین‌ نسایی‌ ضبط شده‌ است‌.

مآخذ

آذر بیگدلی‌، لطفعلی‌، آتشكده‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ سادات‌ ناصری‌، تهران‌، 1336ش‌؛ آقابزرگ‌، الذریعة؛ افشار، ایرج‌، مقدمه‌ بر «كارنامۀ اوقاف‌»، فرهنگ‌ ایران‌ زمین‌، 1329ش‌، ج‌ 7؛ اوحدی‌ بلیانی‌، محمد، عرفات‌ العاشقین‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 5324؛ جاجرمی‌، محمد، مونس‌ الاحرار، به‌ كوشش‌ صالح‌ طبیبی‌، تهران‌، 1337ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، تاریخ‌ گزیده‌، به‌ كوشش‌ ادوارد براون‌، لیدن‌، 1328ق‌/1910م‌؛ دولتشاه‌ سمرقندی‌، تذكرة الشعراء، به‌ كوشش‌ محمد رمضانی‌، تهران‌، 1338ش‌؛ رازی‌، امین‌ احمد، هفت‌ اقلیم‌، به‌ كوشش‌ جوادفاضل‌، تهران‌، 1340ش‌؛ صبا، محمدمظفر حسین‌، تذكرة روز روشن‌، به‌ كوشش‌ محمدحسین‌ ركن‌زادۀ آدمیت‌، تهران‌، 1343ش‌؛ صفا، ذبیح‌الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛ علی‌ حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، كلكته‌، 1295ق‌؛ فصیح‌ خوافی‌، محمد، مجمل‌ فصیحی‌، به‌ كوشش‌ محمود فرخ‌، مشهد، 1340ش‌؛ مركزی‌، میكروفیلمها؛ هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌ الفصحا، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1339ش‌؛ نیز:        

.EI²

مریم‌ مجیدی