پوپ

پوپ‌، آرتور اپهام‌ (آرثر آپم‌) (1259- 1348ش‌ / 1881-1969م‌)، مورخ‌ آمریكایی‌ هنر، به‌ویژه‌ هنر ایران‌، پیشگام‌ در معرفی‌ هنر و تمدن‌ ایرانی‌ و سازمان‌دهندۀ نمایشگاهها، كنگره‌ها و پژوهشهای‌ ایران‌شناسی‌ در جهان‌. او در شهر فنیكس‌ در ایالت‌ رُد آیلند آمریكا زاده‌ شد. رشتۀ فلسفه‌ را در دانشگاههای‌ براون‌، كرنل‌ و هاروارد تا كسب‌ درجۀ فوق‌ لیسانس‌ آموخت‌، و سپس‌ در دانشگاههای‌ براون و كالیفرنیا در همان‌ رشته‌ به‌ تدریس‌ پرداخت («آرتور...»، 502-503). در 1299ش‌ / 1920م‌ با فیلیس‌ اكرمن‌، پژوهشگر حوزۀ هنر ایرانی‌ ازدواج‌ كرد. با آغاز جنگ‌ جهانی‌ اول‌ به‌ جبهه‌های‌ جنگ‌ رفت‌. در مدتی‌ كه‌ از دانشگاه‌ دور بود، مجموعه‌ قالیهای‌ شرقیِ خانواده‌اش‌ توجه‌ او را جلب‌ كرد و بدین‌سان‌ علاقۀ او از تدریس‌ فلسفه‌ به‌ موزه‌داری‌ تبدیل‌ شد. او در بین‌ سالهای‌ 1302-1311ش‌ / 1923-1932م‌ با سمتهای‌ ریاست‌ و مشاورت‌ در موزه‌های‌ كالیفرنیا، مؤسسۀ هنر اسلامی‌ در انجمن هنر شیكاگو و مؤسسۀ صنعتی پنسیلوانیا به‌كار پرداخت‌ (همان‌، 503-504؛ استید، 3217؛ «فرهنگ‌...»، XXV / 234).
نخستین بازدید او از ایران‌ در 1304ش‌ / 1925م‌ صورت‌ گرفت‌ و طی‌ این‌ سفر به‌ دعوت‌ حسین‌ علاء سخنرانی‌ مؤثر و فراگیری‌ دربارۀ هنر ایرانی‌ با حضور دولتمردان ایران‌ ازجمله‌ رضاخان‌ سردار سپه‌، رئیس‌الوزراء وقت‌ ایراد كرد. در پی‌ این‌ سخنرانی‌، امكانِ بازدید غیرمسلمانان‌ از بناهای‌ تاریخی ـ مذهبی ــ كه‌ تا آن‌ زمان‌ ممنوع‌ بود ــ پدید آمد (بحرالعلومی‌، 143-144؛ صدیق‌، 3208-3207؛ ذكاء، 174)؛ همچنین‌ اعتبار قابل‌ ملاحظه‌ای‌ برای‌ مرمت‌ بناهای كهن‌ ازجمله‌ گنبد مسجد شیخ‌ لطف‌الله‌ اختصاص‌ یافت‌ و گنبد كاخ‌ مرمر مشابهِ آن‌ برپا شد. از این‌ زمان‌ به‌ بعد، بناهای‌ بسیاری در تهران‌ ــ چون‌ ساختمانهای‌ بانك‌ ملی‌، ادارۀ پست‌، ثبت‌ احوال‌، شهربانی‌ و... ــ به‌ سبك‌ معماری‌ كهن‌ ایرانی‌ ساخته‌، و تزیینات‌ هنر ایرانی‌ در آنها به‌كار گرفته‌ شد. پوپ‌ در این‌ سفر با مجوز دولتی‌ از بسیاری‌ از بناها بازدید كرد و از آنها عكس‌ گرفت‌ (صدیق‌، همانجا؛ اسنادی‌...، 58-59، 196-199، 236-241، 401-402). 
در 1305ش‌ / 1926م‌ پوپ‌ با حمایت‌ انجمن هنرهای زیبای‌ دانشگاه‌ نیویورك‌، نخستین‌ كنگرۀ بین‌المللی‌ هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌ و نمایشگاه‌ وابسته‌ به‌ آن‌ را در موزۀ فیلادلفیا برگذار كرد؛ در این‌ نمایشگاه‌ اشیاء متعلق به‌ موزه‌ها، مجموعه‌داران و فروشندگان‌ آثار هنری ارائه شده بود («آرتور»، 504، 505؛ پوپ‌، 2879؛ استید، 3214). پوپ‌ با دلگرمی از موفقیت‌ برگذاری‌ كنگرۀ نخست‌، برآن‌ شد تا سازمان‌ پژوهشی‌ دائمی‌ای‌ مربوط به‌ این‌ حوزه‌ بنیاد نهد. پس‌ در 1307ش‌ / 1928م‌ مؤسسۀ آمریكایی‌ هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌ را در نیویورك‌ تأسیس‌ كرد (استید، 3217؛ ذكاء، 176). 
دومین‌ كنگره‌ و نمایشگاه‌ بین‌المللی هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌ در 12 دی‌ 1309ش‌ / 2 ژانویۀ 1931م‌ در لندن‌ در محل‌ آكادمی‌ سلطنتی‌ گشایش‌ یافت‌. در این‌ دوره‌ انجمن‌ بین‌المللی‌ هنر و باستان‌شناسی‌ نیز در بریتانیا بنیاد نهاده‌ شد كه‌ پوپ‌ به‌ مدیریت‌ اجرایی‌ آن‌ رسید و محققانی‌ از 8 كشور در آن‌ حاضر شدند (پوپ‌، همانجا). طبق اسناد موجود، نمایشگاه‌ لندن‌ به‌ نام‌ نمایشگاه‌ عمومی‌ صنایع‌ مستظرفۀ ایرانی‌ یا نمایشگاه بزرگ هنر ایران‌ هم‌زمان با كنگره‌ای در برلینگتن هاوس گشایش یافت‌ و مجموعه‌ای‌ متشكل‌ از 100 تخته‌ فرش‌، بیش از هزار نوع‌ از منسوجاتِ گوناگون‌، 500 تابلو مینیاتور، هزار قطعه‌ شی‌ء چینی‌ و چندصد عدد اشیاء دیگر به‌ نمایش‌ درآمد. اقدامات‌ پوپ‌ باعث‌ شد كه‌ اشیائی‌ از آستان‌ قدس‌ رضوی‌، انبارهای‌ سلطنتی‌ (كاخ‌ گلستان‌)، آستانۀ شیخ‌ صفی‌ و... به‌ همراه‌ اشیاء خریداری شدۀ موزه‌های‌ بُستن‌ و شیكاگو توسط پوپ‌، مجموعۀ شخصی هرتسفلد و مجموعه‌های‌ دیگر به‌ لندن ارسال گردد ( اسنادی‌، 215-217، 236-241). در كنار نمایشگاه‌، مجموعه‌ عكسهای‌ پوپ‌ در بهمن‌ / فوریۀ همان‌ سال‌ در محل‌ مؤسسۀ سلطنتی معماری‌ در بریتانیا به‌ نمایش‌ درآمد («آرتور»، 505). سومین‌ كنگره‌ در مهر 1314 / اكتبر 1935 در شهر سن‌ پترزبورگ‌ و جلسات‌ فرعی‌ آن‌ در مسكو برپا شد و سومین‌ نمایشگاه‌ وابسته‌ به‌ آن‌ با 25 هزار شی‌ء با موضوع‌ هنر ایران‌ و ارتباط آن‌ با دیگر هنرها و فرهنگها برگذار گردید (پوپ‌، همانجا). 
حاصل‌ كنگره‌ها، فعالیتها و سفرهای پوپ در ایران‌، خرید اشیاء هنری‌ و باستانی‌ برای‌ موزه‌ها، تأسیس‌ مؤسسۀ مطالعات‌ هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌، تأسیس‌ مدرسۀ مطالعات‌ آسیایی‌، حمایت‌ از برنامه‌های‌ كاوش‌ و باستان‌شناختی‌ در ایران‌، و حمایت‌ از محققان‌ مهاجر اروپایی‌ همگی‌ منجر به‌ ماندگارترین فعالیتهای‌ پوپ‌ در قالب‌ تدوین‌ یك‌ دورۀ 6 جلدی‌ با عنوان «بررسی هنر ایران‌» شد كه‌ در 1317- 1318ش‌ / 1938-1939م‌ به‌ چاپ رسید (نك‍ : دنبالۀ مقاله‌). 
در فاصلۀ سالهای‌ بین‌ دو كنگرۀ سوم‌ و چهارم‌ ظاهراً پوپ‌ وضع‌ مالیِ مناسبی‌ نداشت‌؛ ازاین‌رو، دولت ایران‌ به‌ پاس‌ خدمات‌ وی‌ مقرری‌ ماهانه‌ای‌ برای‌ او برقرار كرد. در 1334ش‌، 60 سكه‌ طلای‌ پهلوی‌ به‌عنوان‌ حقوق‌ 3ماهۀ سوم‌ به‌ او پرداخت‌ گردید. در 1335ش‌ در سمت مشاور رسمی صنایع مستظرفۀ ایران‌ (مشاور كل‌ هنرهای‌ زیبای‌ ایران‌) شهریۀ مشخصی ــ معاف‌ از مالیات‌ و به‌ صورت‌ هدیه‌ ــ به‌ او اختصاص‌ یافت‌ ( اسنادی‌، 116- 118، 
129-134، 139). 
در فروردین‌ 1339 / آوریل‌ 1960 پوپ توانست‌ چهارمین‌ كنگره‌ را برپا كند كه‌ در نمایشگاهِ همراه‌ آن‌ تنها مجموعه‌های موجود در موزه‌های‌ آمریكا ــ ازجمله‌ موزه‌های شهرهای‌ نیویورك‌، فیلادلفیا و واشینگتن ــ به‌ نمایش گذاشته‌ شد. كنگره‌ با دعوت‌ از 20 كشور و با حضور 70 عضو از ایران‌شناسان‌ در مؤسسۀ هنرهای زیبای دانشگاه نیویورك گشایش‌ یافت‌. در كنار نمایشگاهِ اشیاء، مجموعه‌ای ‌از اسناد و عكسها نیز عرضه‌ شد («پژوهشگران‌...»، 420). همین‌ كنگره‌ تصمیم‌ گرفت‌ كنگرۀ پنجم‌ در تهران‌ برگذار شود. در این‌ كنگره‌ پوپ به‌ ریاست برگزیده‌ شد و گیرشمن‌ معاونت او را برعهده‌ گرفت‌ (پوپ‌، 2882؛ نیز نك‍ : یادنامه‌...، جم‍‌ ).
در 1309ش‌ / 1930م‌ پوپ‌ باتوجه‌ به‌ مشكلات حاصل‌ از به‌ قدرت‌ رسیدنِ نازیها در آلمان‌، مدرسۀ مطالعات آسیایی‌ را در مؤسسۀ خود مستقر كرد و محققان‌ متعدد اروپایی‌ را كه‌ بیشتر آنها آلمانی‌ بودند، به‌ آنجا جذب‌ نمود. برای‌ گسترشِ مطالعات‌ آسیاییِ این‌ مؤسسه‌ مدرسه‌، گالری‌ و كتابخانه‌ای‌ ایجاد گردید. در مدرسۀ مؤسسه‌ 27 زبان آسیایی و تاریخ‌ و هنر آسیایی‌ تدریس‌ می‌شد، ولی‌ مطالعات‌ هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌ همچنان‌ كار پژوهشی‌ اصلی‌ بود (استید، 3212).
مؤسسۀ تازه‌ تأسیس پوپ به حمایت از فعالیتهای‌ باستان‌شناسی‌ در ایران‌ پرداخت‌ و توانست‌ در دهۀ پیش‌ از جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ هیئت‌ پژوهشهای‌ باستان‌شناسی‌ هُلْمز را به‌ سرپرستی‌ اریك‌ اشمیت‌ برای‌ كاوشهای‌ گسترده‌ در لرستان‌ و اجرای‌ طرح‌ تهیۀ عكسهای‌ هوایی‌ از بناها و محوطه‌های‌ باستانی‌ روانۀ ایران‌ كند (همو، 3214؛ نوروززادۀ چگینی‌، 97-100). پوپ‌ طی‌ این‌ سالها مجموعۀ بزرگی‌ از عكسهای‌ آثار معماری‌ ایران‌ در بیش‌ از 10 هزار قطعه‌ تهیه‌ كرد و در نمایشگاههای متعددی در دنیا به‌ نمایش‌ گذارد (ذكاء، 175، 176). 
در1326ش‌ / 1947م‌ مدرسۀ مطالعات ‌آسیایی به «مؤسسۀ آسیایی‌» تغییر نام‌ یافت‌ و در 1345ش‌ / 1966م‌ به‌عنوان‌ بخشی‌ از دانشگاه‌ شیراز (پهلوی‌ سابق‌) به‌ ایران منتقل شد (استید، 3220).

مسئولیتهای‌ پوپ‌ در ایران

طی‌ سالهای‌ 1304-1314ش‌ / 1925-1935م‌ پوپ‌ مشاور هنری‌ افتخاری‌ دولت‌ ایران‌ بود؛ در 1314ش‌ به‌ عضویت‌ فرهنگستان‌ اول‌ ایران‌ درآمد؛ و در 1315ش‌ دانشگاه‌ تهران‌ عنوان‌ استاد افتخاری‌ تاریخ‌ هنر ایرانی‌ را به‌ او اعطا كرد. او در 1325ش‌ نشان‌ علمی‌، در 1329ش‌ نشان‌ تاج‌، و در 1343ش‌ / 1964م‌ نشان همایون‌ را دریافت‌ داشت‌ (صدیق‌، 3208؛ دائرةالمعارف‌...؛ «آرتور»، 509؛ استید، همانجا). 
پوپ‌ از 1326 تا 1332ش‌ / 1947 تا 1953م‌ ریاست‌ مؤسسۀ آسیایی‌ را به‌عهده‌ داشت‌. مؤسسه‌ در 1343ش‌ / 1964م‌ در شیراز، و در عمارت‌ و باغ‌ معروف نارنجستان‌، از ابنیۀ قوام‌الملك‌ شیرازی‌ استقرار یافت‌ (همانجا). 
با استقرار دائمی مؤسسه‌ در شیراز، پوپ و همسرش‌ از 1344ش به‌ بعد به‌طور دائم‌ در ایران‌ مستقر شدند و بولتن‌ مؤسسۀ آسیایی‌ مجدداً احیاء شد. در نهایت‌ ریچارد نلسن‌ فرای‌ جانشین‌ پوپ‌ گردید. در این‌ سالها مجموعۀ عكسهای‌ پوپ‌ نیز توسط اسدالله‌ بهروزان‌ تكمیل‌، و به‌ روز شد. آخرین فعالیت پوپ مدیریت‌ كنگرۀ پنجم‌ در تهران‌، اصفهان‌ و شیراز بود. در پی‌ درخواستهای‌ پوپ‌ در سالهای 1339 و 1344ش‌ مبنی‌بر اختصاص محلی برای‌ آرامگاهش‌، سازمان‌ حفاظت‌ آثار باستانی‌ (سابق‌) محلی‌ را در باغ‌ شهرداری‌ اصفهان‌ و در ساحل‌ زاینده‌رود و شمال‌ شرقی‌ پل‌ خواجو برگزید، محسن‌ فروغی‌ در 1348ش‌ نقشۀ بنای‌ آن‌ را به‌ سبك‌ معماری‌ قرن‌ 5ق‌ / 11م‌ شامل‌ اتاقی‌ مستطیل‌ شكل‌ با دو گنبد بر فراز آن‌ تهیه‌ كرد و استاد حسین‌ معارفی‌ در 1349 تا 1351ش‌ آن‌ را برپا ساخت‌. اشعاری‌ از استاد همایی‌ با كاشی‌ و به‌ قلم‌ نستعلیق‌ و در حاشیۀ گنبدهای‌ آن‌ جای‌ گرفته‌ است‌ (بحرالعلومی‌، 147-149). 
پوپ در شهریور 1348 در شیراز در آستانۀ 89 سالگی‌ درگذشت‌. كالبد او به‌ اصفهان‌ منتقل‌ گردید و در آرامگاهش‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (فروغ‌، 3). همسرش‌ فیلیس‌ اكرمن‌ نیز در 86 سالگی‌ در 5 بهمن‌ 1355 در شیراز وفات‌ یافت‌. او نیز در همان‌ بنا دفن‌ گردید (بحرالعلومی‌، همانجا). 
اكنون‌ بخشی‌ از مجموعۀ عكسهای‌ پوپ‌ در موزۀ نارنجستان‌، و شماری‌ در كتابخانۀ ملی‌ ایران‌ نگهداری‌ می‌شود و بخشی‌ از مجموعۀ منسوجات‌ و فرشهای‌ كهن‌ و اشیاء باستانی‌ او نیز در موزۀ نارنجستان‌ است‌. كتابخانۀ او شامل‌ موضوعاتی‌ چون‌ تاریخ‌، باستان‌شناسی‌، هنر و زبانهای‌ ایرانی‌ در كتابخانۀ میرزای‌ شیرازی‌ دانشگاه‌ شیراز با عنوان «مجموعۀ ایران‌شناسی پوپ‌» محفوظ است‌ ( دانشنامه‌...).
پوپ‌ شیفتۀ ایران‌ بود؛ مبانی‌ هنر ایران‌ را كاملاً می‌شناخت‌ و زحمات‌ بسیاری‌ در شناساندن‌ و معرفی‌ هنرهای‌ ایرانی‌ بر خود هموار كرد. جایگاه‌ جهانیِ هنر ایرانی‌ در افكار عمومی‌ جهانیان‌ و در بین‌ متخصصان‌ مرهون‌ تلاشهای‌ اوست‌، ولی‌ عملكرد او در خارج‌ ساختن‌ آثار هنری‌ آسیا، به‌ویژه‌ ایران‌ از او چهره‌ای‌ دوگانه‌ در زمان‌ حیات‌ و بعد از درگذشتش‌ ارائه‌ كرده‌ است‌. 
پوپ‌ در تألیفات‌ خود در زمینۀ هنر ایرانی‌ چهره‌ای‌ توانا و هوشیار دارد و از مدیریتی موفق در اجرای برنامه‌های‌خود برخوردار بوده‌ است‌ (موسكارلا، 12-5؛ استید، 3215-3214؛ اسنادی‌، 226). 
آثـار: مهم‌ترین‌ اثر پوپ‌ مجموعۀ كتاب‌ ماندگار «بررسی‌ هنر ایران‌» است‌ كه‌ در 1317- 1318ش‌ / 1938-1939م‌ در آكسفرد به‌ چاپ‌ رسید. این‌ مجموعه‌ كه‌ به‌ موضوع‌ هنر ایران‌ از پیش‌ از تاریخ‌ تا عصر حاضر پرداخته‌، حاصل‌ كار پوپ‌، همسرش‌ فیلیس‌ اكرمن‌ و 71 تن‌ دیگر از پژوهشگران‌ حوزۀ هنر و باستان‌شناسی‌ ایران‌ است‌ و در 6 مجلد بزرگ‌ (نزدیك‌ به‌ 800‘2 صفحه‌ و 000‘5 تصویر رنگی‌ و سیاه‌ و سفید) آگاهیهای‌ قابل‌ دسترس‌ و قابل‌ استنادی‌ را در بر دارد كه‌ توسط محققان‌ تراز اول‌ دنیا در تاریخ‌، هنر و فرهنگ‌ ایران‌ تدوین‌ شده‌ است‌ (جین‌، 297). چاپ‌ دوم‌ آن‌ در 1343ش‌ / 1964م‌ در 12 مجلد در ژاپن‌، و سومین‌ چاپ‌ آن‌ در 1356ش‌ / 1977م‌ در 16 مجلد به‌ انضمام‌ مطالعات‌ جدید، در ایران‌ انتشار یافت‌ كه‌ مقالات‌ كنگرۀ چهارم‌ (1339ش‌ / 1960م‌، در نیویورك‌ و واشینگتن‌) را نیز در بر می‌گیرد. 
از پوپ‌ كتب‌ و مقالات‌ بسیاری‌ نیز به‌ چاپ‌ رسیده‌، و بخش‌ مهمی‌ از آنها نیز به‌ فارسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. تألیفات‌ مهم‌ و كلیدی‌ دیگری‌ هم‌ از پوپ‌ باقی‌ مانده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: «مقدمه‌ای‌ بر هنر ایران‌»، «شاهكارهای‌ هنر ایران‌» و «معماری‌ ایران‌».

مآخذ

«آرتور اپهام‌ پوپ‌»، ترجمۀ مهوش‌ ابوالضیا، راهنمای‌ كتاب‌، تهران‌، 1348ش‌، س‌ 12، شم‍ 9-10؛ اسنادی‌ از باستان‌شناسی‌ در ایران‌، سازمان‌ اسناد ملی‌، تهران‌، 1380ش‌؛ بحرالعلومی‌، حسین‌، «ایران‌شناسی‌ كه‌ به‌ ایران‌ عشق‌ می‌ورزید و بزرگ‌ترین‌ آرزویش‌ این‌ بود كه‌ در ایران‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شود»، مجلۀ دانشكدۀ ادبیات‌ و علوم‌ انسانی‌، تهران‌، 1356ش‌، شم‍ 1-2؛ دانشنامۀ جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1379ش‌، ج‌ 5: دائرةالمعارف‌ فارسی‌؛ ذكاء، یحیى، تاریخ‌ عكاسی و عكاسان‌ پیشگام‌ در ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ فروغ‌، مهدی‌، «مرگ‌ یك‌ دانشمند ایران‌شناس‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1348ش‌، شم‍ 84؛ نوروززادۀ چگینی‌، ناصر، «هیئت‌ هلمز، نخستین‌ فعالیتهای‌ باستان‌شناسی در لرستان‌»، مجلۀ باستان‌شناسی‌ و تاریخ‌، تهران‌، 1372ش‌، س‌ 7، شم‍ 13-14؛ یادنامۀ پنجمین‌ كنگرۀ بین‌المللی‌ باستان‌شناسی‌ و هنر ایران‌، وزارت‌ فرهنگ‌ و هنر، تهران‌، 1347ش‌؛ نیز:

The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998; Jayne, H., »A Survey of Persian Art, its Conception and Development, 1926-1939«, Surveyors of Persian Art: A Companion Volume to A Survey of Persian Art, eds. J. Gluck and N. Siver, 1996; Muscarella, O. W., «The Pope and the Bitter Fanatic», The Iranian World, ed. A. Alizadeh et al., Tehran, 1999; Pope, A. U.,«XVI. Proceedings...», A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1977, vol. XIV; Sadiq, I., «Arthur Upham Pope, American Expert in Persian Art», A Survey of Persian Art (New Studies 1960-1969, in Memoriam), Tehran etc., vols.XV-XVI; Stead, R., «Arthur Upham Pope, Champion of Excellence», ibid; Surveyors of Persian Art: A Companion Volume to A Survey of Persian Art, eds. J. Gluck and N. Siver, 1996.

ناصر نوروززادۀ چگینی