پنجدیهی

پَنْجْدیهی‌، ابوسعید تاج‌الدین‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد مسعودی‌ (ربیع‌الآخر 522- ربیع‌الاول‌ 584 / آوریل‌ 1128- مۀ 1188)، محدث‌، فقیه‌، لغوی‌ و ادیب‌ شافعی‌. از نام‌ و دست‌نوشته‌هایش‌ تنها چنین‌ برمی‌آید كه‌ منسوب‌ به‌ پنج‌ دیه‌ (پنجده‌) بوده‌ است‌ (نك‍ : سیوطی‌، 1 / 158؛ یاقوت‌، ذیل‌ بنج‌ دیه‌) و شاید همان‌جا تولد یافته‌ است‌ و شهرتش‌ نیز به‌ پنجدیهی‌ به‌ همین‌ سبب‌ باشد. 
پدرش‌ عبدالرحمان‌ مردی‌ عالم‌ و دانشمند بود و پنجدیهی‌، اول‌ بار نزد او استماع‌ حدیث‌ كرد (ابن‌دمیاطی‌، 1 / 22؛ ذهبی‌، سیر...، 21 / 174)؛ پس‌ از آن‌ به‌ قصد فراگیری‌ دانش‌ راهی‌ سرزمینهای‌ بسیاری‌ چون‌ شام‌، عراق‌، خراسان‌ بزرگ‌، اصفهان‌ و مصر شد و در محضر كسانی‌ چون‌ عبدالسلام‌ بن‌ احمد بلتیره‌، مسعود بن‌ محمد غانمی‌، حافظ سلفی‌، ابوشجاع‌ بسطامی‌ و ابومظفر تریكی‌ حدیث‌ شنید (منذری‌، 1 / 87؛ ذهبی‌، همانجا، المختصر...، 38؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، 2 / 47). وی‌ در یكی‌ از سفرهایی‌ كه‌ به‌ اسكندریه‌ داشت‌، از جمعی‌ محدثان‌ اجازۀ روایت‌ اخذ كرد، سپس‌ آن‌ روایات‌ را به‌ صورت‌ مجموعه‌ای‌ مكتوب‌ گرد آورد (مقریزی‌، 6 / 48). در 575ق‌ / 1179م‌ نیز پس‌ از آنكه‌ از شام‌ به‌ مصر رفت‌، خود مجالس‌ روایت‌ حدیث‌ و املا بر پا كرد و كسانی‌ مانند ابوالفتوح‌ بغدادی‌ و ابومحمد مكی‌ از وی‌ حدیث‌ شنیدند (ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ النحاة...، 162). 
از آنجا كه‌ پنجدیهی‌ تربیت‌ ملك‌ افضل‌ فرزند صلاح‌ الدین‌ ایوبی‌ را نیز برعهده‌ داشت‌، در سفری‌ كه‌ او را به‌ حلب‌ همراهی‌ می‌كرد، به‌ خزانۀ كتابهای‌ وقفی‌ حلب‌ راه‌ یافت‌ و كتابهای‌ نفیس‌ و ارزشمندی‌ در زمینۀ ادب‌، لغت‌ و ... از جمله‌ المحكم‌ ابن‌ سیدۀ اندلسی‌ به‌ دست‌ آورد و همان‌ كتابها را پیش‌ از مرگ‌ به‌ علت‌ آنكه‌ وارثی‌ نداشت‌، مجدداً وقف‌ خانقاه‌ سمیساطیه‌ كرد (قفطی‌، 3 / 166-167؛صفدی‌، 3 / 233؛ابن‌قاضی‌شهبه‌، همان‌، 161؛ مقریزی‌، 6 / 49). ظاهراً به‌ پشتوانۀ حمایت‌ صلاح‌الدین‌ بود كه‌ او به‌ خود اجازه‌ داد كتابهای‌ وقفی‌ خزانه‌ را برای‌ خود بردارد و كسی‌ نیز جرئت‌ اعتراض‌ نداشت‌. 
پنجدیهی‌ كه‌ گاه‌ سرآمد علما و دانشمندان‌ فقه‌ و حدیث‌ خوانده‌ شده‌ است‌، مردی‌ زاهد، زیبارو، خوش‌ پوش‌، آداب‌ دان‌ و مسلط بر اخبار و حكایات‌ بود و در گفتار، فصاحتی‌ اعجاب‌‌انگیز داشت‌ (قفطی‌، 3 / 166؛ ابن‌ دمیاطی‌، همانجا؛ ذهبی‌، سیر، 21 / 174-175؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، همان‌، 161-162)، خط را نیكو می‌نوشت‌ و شعر نیز می‌سرود. ذهبی‌ گوید: سلفی‌ ترانه‌هایی‌ (= اناشید) از او نقل‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 21 / 174)؛ اما امروز بیش‌ از 4 بیت‌ از آثار ادبی‌ او، چیزی‌ برجای‌ نمانده‌ است‌. او در پایان‌ سفرهایش‌ در شهر دمشق‌ مسكن‌ گزید و سرانجام‌ در سن‌ 62 سالگی‌ درگذشت‌ و در دامنۀ كوه‌ قاسیون‌ دفن‌ شد (ابن‌ خلكان‌، 4 / 391). 

آثار خطی

1.مغانی ‌المقامات‌ فی‌ معانی‌ المقامات‌، كه‌ مفصل‌ترین‌ شرح‌ در 5 مجلد، بر كتاب‌ مقامات‌ حریری‌ است‌. بنا به‌ گفتۀ ابن‌ خلكان‌ دسترسی‌ پنجدیهی‌ به‌ خزانۀ كتابهای‌ وقفی‌ حلب‌ در نگارش‌ این‌ كتاب‌ بی‌تأثیر نبوده‌ است‌ (4/390؛ برای‌ آگاهی‌ از نسخه‌های‌ آن‌، نك‍ : حبشی‌، 124؛ مینگانا، 935؛ آلوارت‌، شم‍ 8541). 2. منتخب‌ من‌ كتاب‌ الزهد احمد بن‌ حنبل‌ (همان‌، شم‍ 1385).

مآخذ

ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛ ابن‌ دمیاطی‌، احمد، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ قیصر ابو فرح‌، بیروت‌، 1399ق‌؛ ابن‌قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعیة، به‌ كوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباددكن‌، 1399ق‌ / 1979م‌؛ همو، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ غیاض‌، نجف‌، 1974م‌؛ حبشی‌، عبدالله‌ محمد، فهرس‌ مخطوطات‌ بعض‌ المكتبات‌ الخاصة فی‌ الیمن‌، لندن‌، 1994م‌؛ ذهبی‌، محمد، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ سرحان‌، بیروت‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ همو، المختصر المحتاج ‌الیه‌ من‌ تاریخ‌ ابن‌ الدبیثی‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛ سیوطی‌، بغیةالوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1964م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ ددرینگ‌، ویسبادن‌، 1394ق‌ / 1974م‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ / بیروت‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛ مقریزی‌، احمد، المقفی‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ محمد یعلاوی‌، بیروت‌، 1411ق‌ / 1991م‌؛ منذری‌، عبدالعظیم‌، التكملة لوفیات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1984م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز:

Ahlwardt; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library, Manchester, 1934.

فریبا پات