پرتوی شیرازی

پَرْتویِ شیرازی‌، شاعر سدۀ 9 و اوایل ‌سدۀ 10ق‌. همۀ تذكره‌نویسان‌، حتى‌ معاصرانش‌ مانند علیشیر نوایی‌ (ص‌ 397) و سام‌ میرزا (ص‌ 86) وی‌ را شیرازی‌ دانسته‌اند (نیز نک‍ : میرحسین‌ دوست‌، 71؛ آذر، 271؛ احمدعلی‌، 378؛ علی‌ حسن‌خان‌، 76). ناگفته‌ نماند كه‌ فخرالزمانی‌ (ص‌ 124-125)، پرتوی‌ را لاهیجانی‌ دانسته‌ كه‌ در جوانی‌ به‌ شیراز مهاجرت‌ كرده‌ است‌. هدایت‌ نیز از دو شاعر به‌ نامهای‌ پرتوی‌ لاهیجی‌ و پرتوی‌ شیرازی‌ یاد كرده‌، و شرح‌ احوال‌ آن‌ دو را درهم‌ آمیخته‌ است‌ (1 / 247). 
از تاریخ‌ ولادت‌ پرتوی‌ آگاهی‌ دقیقی‌ دردست‌ نیست‌ و در باب‌ تاریخ‌ وفاتش‌ نیز اختلاف‌نظر است. فخرالزمانی‌ براساس‌ نوشتۀ امیرمختار در مخزن‌ اخبار، وفات‌ وی‌ را در 71 سالگی‌ و در 941ق‌ / 1534م‌، و مدفن‌ وی‌ را شهر بغداد ذكر كرده‌ است‌ (ص‌ 126؛ نیز نک‍ : ایمان‌، 96)، اما به‌ نوشتۀ صفا وی‌ در 928ق‌ / 1522م‌ در شیراز درگذشته‌، و در جوار آرامگاه‌ سعدی‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شده‌ است‌ (5 / 649؛ نیز نک‍ : آذر، همانجا). 
پرتوی‌ با شهیدی‌ قمی‌ و اهلی‌ شیرازی‌ معاصر بود و جوانی‌ وی‌ بیشتر صرف‌ عاشقی‌ و می‌گساری‌ و قلندری‌ شد؛ اما در اواخر عمر از كردارهای‌ گناه‌آلود دوران‌ جوانی‌ توبه‌ كرد (فخرالزمانی‌، 124-126). وی‌ دانشهای‌ عقلی‌ را نزد جلال‌الدین‌ محمد دوانی‌ (830-908ق‌) فرا گرفت‌ و به‌خصوص‌ در علم‌ تصوف‌ و طریقت‌، مهارت‌ یافت‌ (همو، 125؛ صفا، همانجا)، چنان‌كه‌ دوانی‌ مرتبۀ وی‌ را در مقامات‌ عرفانی‌ می‌ستود و دربارۀ او می‌گفت‌: فقیرتر و مسكین‌تر از او [= پرتوی‌] ندیده‌ام‌. به‌ نظر من‌ او از رهروان‌ طریق‌ حق‌ است‌ (نک‍ : داور، 106). 
پرتوی‌ شیرازی‌ در عهد ابراهیم‌خان‌ ابوالفوارس‌ زندگی‌ می‌كرد (میرحسین‌دوست‌، همانجا)، اما 21 سال‌ از آخر عمر خود را در زمان‌ سلطنت‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی‌ گذرانید (صفا، 5 / 648-649). او در علم‌ پزشكی‌ (علی‌حسن‌خان‌، همانجا) و نیز در دانش‌ نجوم‌ مهارت‌ داشت‌ (علیشیر، همانجا)، چنان‌كه‌ تقویمی‌ به‌ نام‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی‌ (حك 905-930ق‌) نوشت‌ و در آن‌، واقعۀ چالدران‌ (ه‍ م) و شكست‌ شاه‌ اسماعیل‌ و تصرف‌ تبریز به‌ دست‌ سلطان‌ سلیم‌ عثمانی‌ را ــ كه‌ به‌ فرار شاه‌ اسماعیل‌ و تغییر خطبه‌ و سكه‌ انجامید ــ پیش‌گویی‌ كرد (نک‍ : علیشیر، همانجا). وی‌ بارها به‌ سفر حج‌ رفت‌ (فخرالزمانی‌، 126؛ قس‌: كوثر، 51). 
پرتوی‌ از گویندگان‌ بنام‌ عهد خویش‌، و در انواع‌ سخن‌ استاد بود، از این‌رو بیشتر معاصران‌ و نویسندگانی‌ كه‌ به‌ شرح‌ احوال‌ او پرداخته‌اند، استادی‌ او را در شاعری‌ ستوده‌اند (نک‍ : صفا، 5 / 649). دیوان‌ وی‌ (آقابزرگ‌، 9 / 157؛ منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 9 / 2017) مشتمل‌ بر حدود 4 هزار بیت‌ (فخرالزمانی‌، همانجا) غزل‌ و قصیده‌ است‌. گفته‌اند كه‌ پرتوی‌ در اواخر عمر یك‌ مثنوی‌ نیز به‌ شیوۀ حدیقة الحقیقۀ سنایی‌ سروده‌، اما در میان‌ مردم‌ چندان‌ شهرتی‌ نیافته‌ است‌ (همانجا؛ صفا، 5 / 650). 
شهرت‌ پرتوی‌ بیشتر به‌ سبب‌ سرودن‌ ساقی‌نامۀ اوست‌. برخی‌ ساقی‌نامۀ او را به‌ فردوسی‌ نسبت‌ داده‌اند و چنین‌ اظهارنظر كرده‌اند كه‌ فردوسی‌ در ابتدا، پرتوی‌ تخلص‌ می‌كرده‌ است‌ (نک‍ : فخرالزمانی‌، 124). این‌ اثر 281 بیت‌ و در بحر متقارب‌ مثمن‌ مقصور یا محذوف‌ است‌. حدود 125 بیت‌ از این‌ مثنوی‌ در عرفات‌ العاشقین‌ (اوحدی‌، 206-207) و تمام‌ آن‌ در تذكرۀ میخانه‌ (فخرالزمانی‌، 127 بب) ذكر شده‌ است‌. ارزش‌ ساقی‌نامۀ پرتوی‌ بیشتر در گسترش‌ مطالب‌ و مضمونهای‌ متداول‌ در ساقی‌نامه‌ها و بیان‌ احساسات‌ متنوع‌ شاعرانه‌ و عارفانه‌ در این‌گونه‌ اشعار است‌. به‌طوری‌ كه‌ بیشتر متأخران‌ از روش‌ وی‌ پیروی‌ كرده‌اند (صفا، همانجا). وی‌ در ساقی‌نامۀ خود كه‌ كوشیده‌ است‌ تا از تعقید و تكلف‌ به‌ دور باشد، به‌ مدح‌ حضرت‌ علی‌(ع‌) پرداخته‌ است‌ (كوثر، 58، 61). از این‌ ساقی‌نامه‌، شماری‌ نسخۀ خطی‌ برجای‌ مانده‌ است‌ (نک‍ : منزوی‌، 4/2863-2864؛ شورا، 17/375؛ نیز مركزی‌، 1/743). گلچین‌ معانی‌ 3 غزل‌ پرتوی‌ را در تعلیقات‌ خود بر تذكرۀ میخانه‌ (نک‍ : ص‌ 128، 129) آورده‌ است‌ و تذكره‌نویسان‌ دیگر نیز بیتهایی‌ از او را به‌ صورت‌ پراكنده‌ نقل‌ كرده‌اند.
برخی‌ از اشعار پرتوی‌ به‌ شاعره‌هایی‌ ساختگی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، ازجمله «بی‌بی‌ آرزوی‌ سمرقندی‌» (نک‍ : فخری‌، 137)، و «پرتوی‌ طلاكش‌» كه‌ اوحدی‌ غزل‌ پرتوی‌ به‌ مطلع «منم‌ زنیك‌ و بد دهر دم‌ فرو برده‌» را از او دانسته‌ است‌ (نک‍ : گلچین‌، «شاعرانی‌...»، 51). این‌ طلاكش‌ رفته‌رفته‌ به «بی‌بی‌ پرتوی‌»، و سرانجام‌ به‌ شاعرۀ ساختگی‌ دیگری‌ به‌ نام «پرتوی‌ تبریزی‌» (نک‍ : مشیر سلیمی‌، 1 / 74؛ كشاورز صدر، 66) تبدیل‌ شد و غزل‌ مزبور به‌ وی‌ منسوب‌ گردید (نک‍ : گلچین‌، همانجا، تاریخ‌.... 2 / 830). 
شاعران‌ دیگری‌ نیز «پرتوی‌» تخلص‌ می‌كرده‌اند كه‌ منابع‌ درخور توجهی‌ در باب‌ آنها دردست‌ نیست‌ و درنتیجه‌ اطلاعاتی‌ كه‌ از آنها به‌ دست‌ می‌آید نیز چندان‌ درخور اعتنا نمی‌تواند بود. ازجملۀ این‌ شاعران‌ می‌توان‌ از «پرتوی‌ اسفراینی‌» (فخرالزمانی‌، 124) نام‌ برد. 

مآخذ

آذر بیگدلی‌، لطفعلی‌، آتشكده‌، به‌ كوشش‌ جعفر شهیدی‌، تهران‌، 1337ش‌؛ آقابزرگ‌، الذریعة؛ احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر، لاهور، 1968م‌؛ اوحدی‌ بلیانی‌، محمد، عرفات‌ العاشقین‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 5324؛ ایمان‌، رحم‌ علی‌خان‌، منتخب‌ اللطایف‌، به‌ كوشش‌ محمدرضا جلالی‌ نائینی‌ و امیرحسن‌ عابدی‌، تهران‌، 1349ش‌؛ داور، محمد مفید، مرآت‌ الفصاحه‌، به‌ كوشش‌ محمود طاووسی‌، شیراز، 1371ش‌؛ سام‌ میرزا صفوی‌، تحفۀ سامی‌، به‌ كوشش‌ اقبال‌ حسین‌، پتنه‌، 1934م‌؛ شورا، خطی‌؛ صفا، ذبیح‌الله‌، تاریخ‌ ادبیات‌ در ایران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ علی‌ حسن‌خان‌، صبح‌ گلشن‌، كلكته‌، 1295ق‌؛ علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، به‌ كوشش‌ علی‌اصغر حكمت‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فخرالزمانی‌، عبدالنبی‌، تذكرۀ میخانه‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچین‌ معانی‌، تهران‌، 1340ش‌؛ فخری‌، محمد، روضةالسلاطین‌ و جواهرالعجایب‌، به‌ كوشش‌ حسام‌الدین‌ راشدی‌، حیدرآباد، 1968م‌؛ كشاورز صدر، از رابعه‌ تا پروین‌، تهران‌، كاویان‌؛ كوثر، انعام‌ الحق‌، «حكیم‌ پرتوی‌ شیرازی‌»، ارمغان‌ كوثر، لاهور، فروغ‌ ادب‌ فارسی‌؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، تاریخ‌ تذكره‌های‌ فارسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ همو، تعلیقات‌ بر تذكرۀ میخانه‌ (نک‍ : هم‍ ، فخرالزمانی‌)؛ همو، «شاعرانی‌ كه‌ شاعره‌ شناخته‌ شده‌اند»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1355ش‌، شم‍ 171؛ مركزی‌، میكروفیلمها؛ مشیر سلیمی‌، علی‌اكبر، زنان‌ سخنور، تهران‌، 1335ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ میرحسین‌دوست‌ سنبهلی‌، تذكرۀ حسینی‌، لكهنو، 1293ق‌؛ هدایت‌، محمود، گلزار جاویدان‌، تهران‌، 1353ش‌.

طاهره‌ اسماعیل‌زاده‌