پانی پتی، ثناءالله

پانیْ پَتی‌، ثناءالله‌، قاضی‌ محمد ثناءالله‌ پانی‌ پتی‌ عثمانی‌ (1143-1225ق‌ / 1730-1810م‌)، صوفی‌ برجستۀ طریقۀ مجددی‌ نقشبندی‌، عالم‌ و فقیه‌ حنفی‌ شبه‌ قاره‌. زادگاه‌ و موطن‌ او پانی‌ پت‌، در نزدیكی‌ دهلی‌ بود و نسب‌ وی‌ با 12 واسطه‌ به‌ شیخ‌ جلال‌الدین‌ چشتی‌ صابری‌ پانی‌پتی‌ (د 765ق‌ / 1364م‌)، ملقب‌ به‌ كبیرالاولیاء، و از جانب‌ او به‌ عثمان‌ بن‌ عَفّان‌ می‌رسید و نسب‌ عثمانی‌ او نیز از همین‌روست‌. 
ثناءالله‌ از خردسالی‌ استعدادی‌ درخشان‌ داشت‌ و در 7 سالگی‌ حافظ قرآن‌ بود. وی‌ در نوجوانی‌ زبان‌ عربی‌ را فرا گرفت‌، سپس‌ به‌ دهلی‌ رفت‌ و نزد ولی‌الله ‌بن‌ عبدالرحیم‌ عمری‌ ــ شاه ‌ولی‌الله ‌محدث‌ دهلوی‌ (د 1176 ق‌ / 1762 م‌) ــ فقه ‌وحدیث‌ آموخت‌ و در 18سالگی‌ در فقه‌ و اصول‌ كارآمد گردید و چنان‌ در این‌ علوم‌ چیره‌ شد كه‌ شاه‌ عبدالعزیزبن‌ ولی‌الله‌ دهلوی‌ او را «بیهقی‌ وقت‌» نامید (غلام‌سرور، 1 / 689؛ عبدالحی‌، نزهة...، 7 / 113؛ مجددی‌، 83؛ رحمان‌علی‌، 38). وی‌ همچنین‌ در جوانی‌ به‌ سلوك‌ و تصوف‌ روی‌ آورد و نخست‌ به‌ شیخ‌ محمد عابد لاهوری‌ سنّامی‌ (د 1160ق‌ / 1747م‌) دست‌ ارادت‌ داد و به‌ سفارش‌ همو پس‌ از وفات‌ وی‌ به‌ مریدی‌ نزد میرزا مظهر جان‌ جانان‌ (د 1195ق‌ / 1781م‌) رفت‌. 
ثناءالله‌ كه‌ به‌ ارشاد شیخ‌ خود بیشتر اوقاتش‌ را به‌ ذكر و مراقبه‌ و قرائت‌ قرآن‌ می‌گذرانید، در مدتی‌ كوتاه‌ به‌ مراتب‌ بلندی‌ رسید. میرزا مظهر به‌ ثناءالله‌ علاقۀ بسیار داشت‌ و او را به‌ دلیل‌ جدیت‌ در سلوك‌، دیانت‌ و تقوا «علم‌ الهدی‌» لقب‌ داد و خلیفۀ خود گردانید (غلام‌سرور، نیز عبدالحی‌، همانجاها؛ مجددی‌، 83-84). ثناءالله‌ آنگاه‌ به‌ پانی‌پت‌ بازگشت‌ و در آنجا چندی‌ منصب‌ قضا و حل‌ اختلافات‌ میان‌ مردم‌ را برعهده‌ گرفت‌ و به‌ همین‌ سبب‌ به‌ قاضی‌ نیز نام‌بردار شد (همو، 85؛ اردو ... ، 6 / 1033). وی‌ از گرایش‌ مردم‌ زادگاهش‌ به‌ تشیع‌ ناخرسند بود و آن‌ را انحراف‌ از صراط مستقیم‌ می‌انگاشت‌ و به‌ این‌ منظور كتاب‌ سیف‌ المسلول‌ را در رد عقاید شیعه‌ تألیف‌ كرد (رضوی‌، II / 68). ثناءالله‌در پانی‌ پت‌ درگذشت‌ و درهمانجا به‌ خاك‌ سپرده‌شد (عبدالحی‌، همان‌، 7 / 114؛ رحمان‌علی‌، همانجا). 

آثـار

وی‌ دارای‌ تألیفات‌ متعددی‌ است‌ كه‌ برخی‌ از آنها به‌ صورت‌ نسخۀ خطی‌ است‌ و برخی‌ دیگر به‌ چاپ‌ رسیده‌اند. آثار او به‌ ترتیب‌ موضوع‌ اینهاست‌: 

اخلاق‌ و تصوف‌

1. ا. ارشادالطالبین‌، به‌ فارسی‌ در 5 مقام‌ و هر مقام‌ شامل‌ چند فصل‌ كه‌ به‌ موضوعاتی‌ چون‌ ولایت‌، ناقصان‌، مرشدان‌، آداب‌ ترقی‌ و حصول‌، و مراتب‌ قرب‌ الهی‌ می‌پردازد (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 3/1240؛ نوشاهی‌، 1/111؛ مشار، 2/278). 2. معرفت‌ شیخ‌ كامل‌، به‌ فارسی‌ (منزوی‌، خطی‌، 2/ 1398). 3. محبوب‌ العارفین‌، به‌ فارسی‌ (مشار، 2/280)، 4. رساله‌ در مسئلۀ سماع‌ و وحدت‌ وجود ( اردو، 6/1034). 5. حواشی‌ بر المقالة المرضیهة (الوضیهة) فی‌ النصیحة والوصیة، كه‌ وصیت‌نامۀ اخلاقی‌ شاه‌ ولی‌الله‌ دهلوی‌ است‌ و ثناءالله‌ بر وصایای‌ سوم‌، چهارم‌، پنجم‌ و هفتم‌ آن‌ شروحی‌ به‌ فارسی‌ نوشته‌ است‌ (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 4/2463-2464؛ نوشاهی‌، 1/99-100؛ راهی‌، 33).

فقه‌ و حقوق‌

1. حقیقة (حقوق‌) الاسلام‌، به‌ فارسی‌ و در 7 قسم‌، دربارۀ حق‌الله‌ و حقوق‌ گروههای‌ مختلف‌ مردم‌ بر یكدیگر است‌ (منزوی‌، فهرستواره‌...، 6/432؛ راهی‌، 16؛ مشار، 2/279). 2. الاخذ بالأقوی‌، كه‌ در آن‌ مسائل‌ را همراه‌ با مآخذ، دلائل‌ و آراء ائمۀ چهارگانۀ اهل‌ سنت‌ بیان‌ كرده‌ است‌ (نک‍ : عبدالحی‌، همان‌، 7/113؛ الثقافة...، 112). 3. مالابُدّمنه‌، در فقه‌ حنفی‌، به‌ نظم‌ فارسی‌ و در 9 كتاب‌ و یك‌ خاتمه‌ كه‌ از كتابهای‌ درسی‌ متداول‌ در شبه‌ قاره‌ است‌ (منزوی‌، خطی‌ مشترك‌، 14/701-703؛ مشار، 1/280؛ راهی‌، 22). 4. رساله‌ در حرمت‌ غنا، به‌ فارسی‌. 5. رساله‌ در حرمت‌ متعه‌. 6. رساله‌ در عُشر و خراج‌ (نک‍ : عبدالحی‌، نزهة، 7/114، الثقافة، 222؛ مشار، رحمان‌علی‌، همانجاها).  

قرآن‌ و حدیث

1. تفسیر مظهری‌، به‌ زبان‌ عربی‌ در 7 جلد كه‌ حاوی‌ مباحثی‌ در فقه‌ با گرایش‌ حنفی‌ و نیز تصوف‌ است‌ و در آن‌ از تفاسیر معروف‌ قدما نظیر طبری‌، بغوی‌ و بیضاوی‌، و نیز آثار ابن‌ اسحاق‌، كلبی‌، ابن‌ كیسان‌، اخفش‌ زمخشری‌ و فیروزآبادی‌ بهرۀ بسیار گرفته‌ شده‌ است‌. مؤلف‌ این‌ تفسیر را پس‌ از مرگ‌ شیخ‌ خود، میرزا مظهر و به‌ یاد و نام‌ او تألیف‌ كرده‌ است‌ (عبدالحی‌، همان‌، 166؛ اردو، 6/1033؛ رحمان‌علی‌، 38؛ GAL, S, II/54). 2. جواهرالقرآن‌، كه‌ درخصوص‌ اشارات‌ قرآنی‌ است‌ (نک‍ : اردو، 6/1033). 3. حلیة النبی‌، به‌ فارسی‌ (منزوی‌، فهرستواره‌، 3/1625). 4. شرح‌ دعای‌ حزب‌ البحر، به‌ فارسی‌ كه‌ در آن‌ اجازه‌نامۀ قرائت‌ مؤلف‌ از شیخ‌ خود تا شیخ‌ شاذلی‌ آمده‌ است‌ (همو، خطی‌ مشترك‌، 14/845؛ عبدالحی‌، همان‌، 206). 5. فضایل‌ نماز (منزوی‌، همان‌، 3/1746). 6. ترجمۀ تذكرةالموتی‌ والقبور، كه‌ ترجمۀ فارسی‌ كتاب‌ جلال‌الدین‌ سیوطی‌ است‌. 7. تذكرةالمعاد ( قیامت‌نامه‌)به‌ فارسی‌ كه‌ بجز باب‌ اول‌ ــ كه‌ خود آن‌ را تألیف‌ كرده‌ ــ برگزیده‌ای‌ از كتاب‌ سیوطی‌ با عنوان‌ البدور السافرۀ فی‌ امور الآخرة است‌ و در 5 باب‌ تنظیم‌ شده‌ است (نوشاهی‌، 1 / 50-51؛ منزوی‌، همان‌، 2 / 1063-1064؛ مشار، 1 / 279؛ راهی‌، 30، 386). 

عقاید و كلام‌

نجم‌الهدایة، به‌ فارسی‌ كه‌ به‌ روش‌ پرسش‌ و پاسخ‌ و با گرایش‌ صوفیانه‌ به‌ موضوع‌ فرق‌ اسلامی‌ پرداخته‌ است‌ (منزوی‌، همان‌، 2/1198؛ فهرست‌...، 153). 2. فایدۀ جلیله‌، در رد تصوف‌ و فلسفه‌ (نک‍ : منزوی‌، همان‌، 3/1723). 3. سیف‌ المسلول‌ (شمشیر آخته‌)، به‌ فارسی‌ و در رد تشیع‌ كه‌ از لحاظ شناخت‌ حیات‌ فكری‌ ـ اجتماعی‌ شیعیان‌ هند در قرن‌ 13 ق‌/ 19 م‌ مورد توجه‌ محققان‌ قرار گرفته‌ است‌ (رضوی‌، همانجا؛ عبدالحی‌، نزهة، همانجا، الثقافة، 222). 4. رسالۀ احقاق‌، به‌ فارسی‌ كه‌ در پاسخ‌ به‌ اعتراضها و اشكالهای‌ شیخ‌ عبدالحق‌ محدث‌ دهلوی‌ بر مجدد الف‌ ثانی‌ نوشته‌ شده‌ است‌ ‌ (منزوی‌، همان‌، 3 / 1479). 

دو كتاب‌ دیگر نیز به‌ فارسی‌ از وی‌ یاد كرده‌اند: شهاب‌ ثاقب، ( فهرست‌، 2/157؛ اكرام‌، 649؛ تاریخ‌ ... ، 3/297)، و وصیت‌نامه‌، كه‌ آن‌ را در 80 سالگی‌ خطاب‌ به‌ خانواده‌ و دوستان‌ خود نوشته‌ است‌ ‌ (نوشاهی‌، 1 / 989؛ راهی‌، 45). 

مآخذ

اردو دائرةالمعارف‌ اسلامیه‌، لاهور، 1962م‌؛ اكرام‌، محمد، رود كوثر، لاهور، 1986م‌؛ تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1972م‌؛ راهی‌، اختر، ترجمه‌های‌ متون‌ فارسی‌ به‌ زبانهای‌ پاكستانی‌، اسلام‌آباد، 1986 م‌؛ رحمان‌علی‌، محمد عبدالشكور، تذكرۀ علمای‌ هند، لكهنو، 1332 ق‌ / 1914 م‌؛ عبدالحی‌، الثقافة الاسلامیة فی‌ الهند، دمشق‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ همو، نزهةالخواطر، حیدرآباد دكن‌، 1378ق‌ / 1959م‌؛ غلام‌سرور لاهوری‌، خزینة الاصفیاء، كانپور، 1894م‌؛ فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ فارسی‌ كتابخانۀ ندوةالعلماء لكهنو، دهلی‌نو، 1365ش‌؛ مجددی‌، عبدالله‌، مقامات‌ مظهریه‌، استانبول‌، 1986م‌؛ مشار، خانبابا، مؤلفین‌ كتب‌ چاپی‌ فارسی‌ و عربی‌، تهران‌، 1340ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ همو، فهرستوارۀ كتابهای‌ فارسی‌، تهران‌، 1376ش‌؛ نوشاهی‌، عارف‌، فهرست‌ كتابهای‌ چاپ‌ سنگی‌ و كمیاب‌ كتابخانه‌ گنج‌بخش‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌؛ نیز:

GAL, S; Rizvi, A. A., A Socio-Intellectual History of the Isnāʿp Asharī Sh’ıs in India, Canberra, 1986.

محسن‌ خالقی‌