پانی پتی، محمد

پانیْ پَتی‌، محمدبن‌ محمود ملقب‌ به‌ جلال‌الدین‌ محمدكبیر الاولیاء (د 765ق‌ / 1363م‌)، صوفی‌ برجستۀ طریقۀ چشتیۀ صابریه‌ در هند. نسب‌ جلال‌الدین‌ به‌ عثمان‌، خلیفۀ سوم‌ می‌رسید و نیاكان‌ او ظاهراً نخست‌ از مدینه‌ به‌ كازرون‌ و سپس‌ از آنجا به‌ پانی‌ پت‌ در هند، مهاجرت‌ كرده‌ بودند (چشتی‌، 197، 214؛ چشتی‌ صابری‌، 334). جلال‌الدین‌ در پانی‌ پت‌ به‌ دنیا آمد و دوران‌ كودكی‌ خود را در همانجا گذراند. وی‌ در خردسالی‌، پدرش‌ را از دست‌ داد و پرورش‌ او را عمویش‌ برعهده‌ گرفت‌ (چشتی‌، 197؛ شارب‌، 129). 
جلال‌الدین‌ در كودكی‌ بسیار مورد توجه‌ شیخ‌ شرف‌الدین‌ بوعلی‌ قلندر پانی‌ پتی‌ بود، چندان‌كه‌ هر روز با او ملاقات‌ می‌كرد و سرانجام‌ در 12 سالگی‌ در پی‌ شنیدن‌ سخنی‌ از بوعلی‌ قلندر و دگرگونی‌ احوالش‌، زندگی‌ معمولی‌ را رها كرد و به‌ ریاضت‌ و سلوك‌ روی‌ آورد (لعلی‌ بدخشی‌، 315؛ چشتی‌، 200-201). پس‌ از آن‌ روی‌ به‌ عالم‌ تجرید آورد و 30 یا 40 سال‌ از عمرش‌ را در سفر گذراند و بارها به‌ حج‌ رفت‌ و سرانجام‌ همراه‌ جمعی‌ از درویشان‌ به‌ قصبۀ هانسی‌ رسید و در آنجا با شیخ‌ جمال‌الدین‌ هانسوی‌ ملاقات‌ كرد و به‌ توصیۀ او به‌ پانی‌ پت‌ بازگشت‌ و به‌ شمس‌الدین‌ پانی‌ پتی‌ مشهور به‌ شمس‌الدین‌ تُرك‌ دست‌ ارادت‌ داد و پس‌ از ریاضتهای‌ بسیار از وی‌ خرقه‌ گرفت‌ و از او لقب‌ جلال‌الدین‌ گرفت‌ (لعلی‌ بدخشی‌، 315-316؛ چشتی‌، 199-200. 203-204). سپس‌ به‌ دستور شیخ‌ خود به‌ قصبۀ كرنال‌ رفت‌ و تا مرگ‌ شمس‌الدین‌ در آنجا ماند. پس‌ از آن‌ به‌ پانی‌ پت‌ بازگشت‌ و به‌عنوان‌ جانشین‌ او ادارۀ خانقاه‌ و مزار شمس‌الدین‌ را برعهده‌ گرفت‌ (لعلی‌ بدخشی‌، 316؛ چشتی‌، 199-200). 
گفته‌اند كه‌ جلال‌الدین‌ بیش‌ از 170 سال‌ عمر كرد و در پانی‌ پت‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. جلال‌الدین‌ صاحب‌ 5 پس‌ و دو دختر بود. پس‌ از گذشت‌ بیش‌ از یك‌ سده‌، به‌ دستور یكی‌ از امرای‌ اسكندر لودهی‌ به‌ نام‌ فیروزبن‌ لطف‌الله‌ در 904ق‌ / 1499م‌، گنبدی‌ بر قبر وی‌ ساخته‌ شد (لعلی‌ بدخشی‌، 316-317؛ چشتی‌، 213-214؛ غلام‌سرور، 1 / 364- 365؛ چشتی‌ صابری‌، 341-342). 
در منابع‌، جلال‌الدین‌ را جامع‌ علم‌ شریعت‌، طریقت‌ و حقیقت‌ دانسته‌اند و كرامات‌ بسیاری‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند. وی‌ اهل‌ سُكر و سماع‌ بود و در اواخر عمر حالت‌ استغراق‌ چنان‌ بر او غالب‌ می‌آمد كه‌ مریدانش‌ در وقت‌ نماز با گفتن‌ مكرر كلمۀ «حق‌» وی‌ را به‌ خویشتن‌ باز می‌آوردند (لعلی‌ بدخشی‌، 315؛ چشتی‌، 197- 198؛ غلام‌ سرور، 1 / 362-364). وی‌ با سیدجلال‌الدین‌ بخاری‌، ملقب‌ به‌ مخدوم‌ جهانیان‌ جهانگشت‌ معاصر بود و حكایتهایی‌ دربارۀ آن‌ دو نقل‌ شده‌ است‌ (چشتی‌، 213؛ غلام‌ سرور، 1 / 364). 
جلال‌الدین‌ مریدان‌ بسیاری‌ یافت‌ و نام‌ نزدیك‌ به‌ 40 نفر به‌ عنوان‌ خلفای‌ او نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ برجسته‌ترین‌ آنها شیخ‌ احمد عبدالحق‌ است‌ كه‌ سلسلۀ چشتیۀ صابریه‌ از طریق‌ او ادامه‌ یافته‌، و شاخۀ فرعی‌ چشتیۀ صابریه‌ موسوم‌ به «مخدومیه‌» منسوب‌ به‌ اوست‌ (چشتی‌، 213-215؛ غلام‌سرور، 1 / 364- 365؛ رضوی‌، I / 270؛ آریا، 185). 
تنها اثر باقی‌مانده‌ از جلال‌الدین‌ پانی‌ پتی‌، رساله‌ای‌ با عنوان‌ زادالابرار دربارۀ وحدت‌ وجود است‌ كه‌ امروزه‌ اثری‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌، اما لعلی‌ بدخشی‌ و غوثی‌ شطاری‌ بخشهایی‌ از آن‌ را در كتابهای‌ خود آورده‌اند (چشتی‌، 198؛ غوثی‌ شطاری‌، 512-514؛ غلام‌سرور، 1 / 362؛ لعلی‌ بدخشی‌، 317). 

مآخذ

آریا، غلامعلی‌، طریقۀ چشتیه‌ در هند و پاكستان‌، تهران‌، 1365ش‌؛ چشتی‌، شاه‌ الهدایه‌، سیرالاقطاب‌، لكهنو، 1331ق‌ / 1913م‌؛ چشتی‌ صابری‌، علی‌اصغر، شمیم‌ ولایت‌، پاكستان‌، 1993م‌؛ شارب‌، ظهور حسن‌، تذكرۀ اولیائی‌ پاك‌ و هند، لاهور، 1965م‌؛ غلام‌سرور لاهوری‌، خزینة الاصفیاء، كانپور، 1894م‌؛ غوثی‌ شطاری‌، محمد، گلزار ابرار، به‌ كوشش‌ محمد ذكی‌، پتنه‌، 1994م‌؛ لعلی‌ بدخشی‌، لعل‌ بیگ‌، ثمرات‌ القدس‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ حاج‌ سیدجوادی‌، تهران‌، 1376ش‌؛ نیز:

Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, Delhi, 1986.

سمانه‌ تولیتی‌