پان ترکیسم

پانْ تُرْكیسْم‌، یا پان‌ توركیسم‌، ایدئولوژی‌ ملی‌گرایانه‌ (ناسیونالیستی‌) و توسعه‌طلبانه‌ای‌ كه‌ بر پایۀ آن‌ كلیۀ مردمانی‌ كه‌ به‌ زبان‌ تركی‌ سخن‌ می‌گویند ــ از جمله‌ همۀ تركی‌زبانان‌ مسلمان‌ ــ ملت‌ واحدی‌ هستند كه‌ باید تحت‌ رهبری‌ تركیه‌ در دولتی‌ واحد متحد شوند («دائرةالمعارف‌ ... »، BSE3, XIX / 153, X / 795). هدف‌ اصلیِ پان‌ تركیسم‌ گونه‌ای‌ وحدت‌ مادّی‌ ـ فرهنگیِ همۀ مردمی‌ است‌ كه‌ به‌ ظاهر و یا به‌ درستی‌ ریشه‌های‌ تركی‌ دارند و در داخل‌ و یا خارج‌ از شبه‌ جزیرۀ آناتولی‌ زندگی‌ می‌كنند (لاندو، 19). گرچه‌ پان‌ تركیسم‌ از درون‌ پان‌ تورانیسم‌ (ه‍ م) سر بر آورده‌ است‌، با این‌ وصف‌، میان‌ پان‌ تركیسم‌ و پان‌ تورانیسم‌ تفاوتهایی‌ وجود دارد. هدف‌ پان‌ تركیسم‌ گرد آوردنِ همۀ تركی‌زبانان‌، ازجمله‌ تركی‌زبانان‌ قبرس‌، بلغارستان‌، شبه‌جزیرۀ بالكان‌، آسیای ‌مركزی‌، عراق‌، ایران‌، افغانستان‌، ایالت ‌سین‌ كیانگ‌ تركستان‌ چین‌، قفقاز، كریمه‌، ماوراء قفقاز، تاتارستان‌، حوالی‌ رود ولگا و سیبری‌ تحت‌ رهبری‌ تركیه‌ است‌ (EI2؛ بریتانیكا، VII / 727؛ زلالیان‌، 34-35). 
پان‌ تركیسم‌ بنا بر ماهیت‌ خویش‌ ایدئولوژی‌ و جنبشی‌ الحاق‌گراست‌ كه‌ بر احساس‌ و دیدگاههای‌ ریشه‌دار پیروان‌ خود متكی‌ است‌ (لاندو، 26). در نیمۀ دوم‌ سدۀ 13ق‌ / 19م‌ اسلام‌ عامل‌ پیوندِ ساكنان‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ بود و حتى‌ در دوران‌ فرمانرواییِ سلطان‌ عبدالحمید دوم‌ (1258-1336ق‌ / 1842- 1918م‌) و پیش‌ از آن‌، اطلاق‌ كلمۀ «ترك‌» در میان‌ گروهی‌ از مردم‌ خوش‌آیند نمی‌نمود. گروهی‌ از روشنفكران‌ درون‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ (ایچ‌ تورك‌ لر) نسبت‌ به‌ رنج‌ تركان‌ بیرونیِ تابعِ امپراتوری‌ روسیه‌ (دیش‌ تورك‌ لر) ابراز همدردی‌ می‌كردند كه‌ موافق‌ طبع‌ دربار عثمانی‌ نبود. اینان‌ به‌ ترك‌گرایی‌ (تورك‌ چولوق‌، تركیسم‌) روی‌ آوردند كه‌ زمینۀ مناسبی‌ برای‌ ظهور ایدئولوژی‌ پان‌ تركیسم‌ بود. یكی‌ از این‌ روشنفكران‌ علی‌ سواوی بود كه‌ به‌ سبب‌ِ تحریك‌ مردم‌ استانبول‌ به‌ ترك‌ گرایی‌ اعدام‌ شد (همو، 24، 29، 63-64). 
آرمینیوس‌ وامبری‌ (1832-1913م‌) جهانگرد یهودیِ مجارستانی‌ از نخستین‌ كسانی‌ بود كه‌ به‌ تعلق‌ همۀ گروههای‌ تركی‌ زبان‌ به‌ یك‌ نژاد اشاره‌ كرد و متذكر گردید كه‌ این‌ گروهها تنها بر پایۀ «نشانه‌های‌ فیزیكی‌ و رسم‌ و رسومات‌ به‌ شعبه‌های‌ فرعی‌ تقسیم‌ می‌شوند» (نک‍ : همو، 21-22؛ لویس‌، 346). وی‌ در كتاب‌ خود ــ كه‌ در 1282 ق‌ / 1865 م‌ انتشار یافته‌، و با عنوان‌ سیاحت‌ درویشی‌ دروغین‌ در خانات‌ آسیای‌ میانه‌ به‌ فارسی‌ نیز ترجمه‌ شده‌ است‌ ــ طرح‌ امپراتوری‌ ترك‌ را ارائه‌ كرد و متذكر شد كه‌ آل‌ عثمان‌ به‌ سبب‌ داشتنِ دودمان‌ تركی‌ می‌تواند برپایۀ عناصر خویشاوندی‌ِ گونه‌گونی‌ كه‌ از طریق‌ زبان‌ مشترك‌ و مذهب‌ و تاریخ‌ به‌ هم‌ پیوسته‌اند، امپراتوری‌ وسیعی‌ را از سواحل‌ دریای‌ آدریاتیك‌ تا چین‌ بنیاد نهد كه‌ از امپراتوری‌ بزرگ‌ خاندان‌ رومانف‌ به‌ مراتب‌ بزرگ‌تر و نیرومندتر باشد، زیرا رومانف‌ ناهماهنگ‌ترین‌ و نامتجانس‌ترین‌ عناصر را از طریق‌ زور و نیرنگ‌ برای‌ ترتیب‌ دادن‌ امپراتوری‌ خود به‌ كار گرفته‌ است‌؛ حال‌ آنكه‌ اهالی‌ شبه‌ جزیرۀ آناتولی‌، آذربایجانیها، تركمنها، ازبكها، قرقیزها و تاتارها اجزائی‌ هستند كه‌ از تركیب‌ آنها نیروی‌ عظیم‌ تركی‌ می‌تواند سازمان‌ یابد. این‌ سازمان‌ قدر مسلم‌ بهتر از تركیۀ كنونی‌ قادر به‌ مقابله‌ با رقیب‌ بزرگ‌ شمالی‌ (روسیه‌) خواهد بود (ص‌ 530). گرچه‌ وامبری‌ چندی‌ بعد از نظر خود عدول‌ ورزید و پان‌تركیسم‌ را پنداری‌واهی‌ نامید،ولی‌تصویری‌ كه‌ از امپراتوری‌ تركان‌ ارائه‌ كرده‌ بود، بعدها در گروه «تركان‌ جوان‌» مؤثر افتاد و در تشكل‌ پان‌ تركیسم‌ نقشی‌ اساسی‌ یافت‌ (لاندو، 22). 
از دیگر چهره‌های‌ خارجی‌ پرنفوذ پان‌ تركیسم‌ لئون‌ كائن‌ یهودی‌ اهل‌ سِرِز نزدیك‌ سالونیك‌ بود كه‌ نام‌ تكین‌ آلپ‌ بر خود نهاد. او در طول‌ حیات‌ خود به‌ چند ایدئولوژی‌ ــ از عثمانی‌گری ‌و پان‌تركیسم ‌تاكمالیسم‌ ــ روی‌ آورد. وی‌ پیش‌ از جنگ‌ جهانی‌ اول‌ و در جریان‌ آن‌ پان‌ تركیستی‌ معتقد محسوب‌ می‌شد. مقاله‌های‌ او به‌ زبانهای‌ آلمانی‌، انگلیسی‌ و فرانسوی‌ اروپاییان‌ را با هدفهای‌ پان‌ تركیسم‌ آشنا كرد (همو، 71). وی‌ هنگام‌ اقامت‌ در پاریس‌ با «تركان‌ جوان‌» آشنا شد و مطالب‌ متعددی‌ دربارۀ تركان‌ نوشت‌ كه‌ مهم‌ترین‌ آنها كتاب «مقدمه‌ای‌ بر تاریخ‌ آسیا» است‌. این‌ كتاب‌ كه‌ در 1317ق‌ / 1899م‌ به‌ تركی‌ ترجمه‌ شد، شامل‌ تأكیدهایی‌ دربارۀ دشتهای‌ آسیای‌ مركزی‌ است‌ كه‌ بر تركی‌زبانان‌ اثری‌ فراوان‌ بر جای‌ نهاد (لویس‌، همانجا). مقالۀ دیگر او «تركها در جست‌وجوی‌ یك‌ روح‌ ملی‌» بود كه‌ در 1912م‌ در پاریس‌ منتشر شد (لاندو، همانجا). 
از دیگر كسانی‌ كه‌ خارج‌ از تركیه‌ می‌زیستند و در ظهور و اشاعۀ پان‌ تركیسم‌ نقشی‌ مؤثر داشتند، دیوید آرتورلملی‌ یهودی‌ِ انگلیسی‌ (1248- 1329ق‌ / 1832-1911م‌) بود. مقدمۀ طولانی‌ او بر كتاب «دستور زبان‌ تركی‌» در 1248ق‌ / 1832م‌ به‌ زبان‌ فرانسوی‌ ترجمه‌ و چاپ‌ شد و در 1267ق‌ / 1851م‌ الهام‌بخش‌ كتاب‌ قواعد عثمانیه‌ اثر فؤاد و جودت‌ پاشا قرار گرفت‌ و در همان‌ سال‌ به‌ زبان‌ تركی‌ منتشر گردید (لویس‌، همانجا). بعضی‌ او را نخستین‌ كسی‌ دانسته‌اند كه‌ كوشید تا «آتش‌ ملی‌گرایی‌ ترك‌ را شعله‌ور سازد» (سلطان‌ شاهی‌، 274). علی‌ حسین‌زاده‌ سیاستمدار قفقازی‌ (1243-1320ش‌ / 1864-1941م‌) از جملۀ تركان‌ بیرونی‌ بود كه‌ در اشاعۀ پان‌ تركیسم‌ نقش‌ داشت‌ و شعر او با عنوان «توران‌» به‌ 
مرام‌نامۀ پان‌ تركیستها بدل‌ گشت‌ (لاندو، 72-73). 
احمدآقا اوغلو (آقایف‌) (1248- 1318ش‌ / 1869-1939م‌) یكی‌ دیگر از نظریه‌پردازان‌ پان‌ تركیسم‌ بود. او كه‌ زمانی‌ از دوستداران‌ ایران‌ به‌ شمار می‌رفت‌، پس‌ از پیوستن‌ به‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ در استانبول‌، به‌ ترك‌گرایی‌ روی‌ آورد و از زمرۀ بنیادگذاران‌ پان‌ تركیسم‌، و سرانجام‌ از جملۀ مشاوران‌ مصطفى‌ كمال‌ آتاتورك‌ شد (رئیس‌ نیا، 1 / 304-306). نمی‌توان‌ از دیده‌ دور داشت‌ كه‌ قدرتهای‌ بزرگ‌ جهانی‌ در آغاز به‌ پان‌ تركیسم‌ توجه‌ داشتند و همین‌ امر سبب‌ شد كه‌ بعضی‌ محققان‌ پان‌ تركیسم‌ را حاصلِ نقشۀ اروپاییان‌ برای‌ دست‌یابی‌ به‌ اهدافشان‌ در صحنۀ نبرد قدرتها در سدۀ 19 و اوایل‌ سدۀ 20م‌ تلقی‌ كنند و در تأیید این‌ نظر به‌ نقش‌ خاورشناسانی‌ چون‌ آرمینیوس‌ وامبری‌ مأمور وزارت‌ امور خارجۀ بریتانیا و سردنیس‌ راس‌ نویسندۀ جزوۀ «راهنمایی‌ بر تورانیان‌ و پان‌ تورانیسم‌» از انتشارات‌ شعبۀ اطلاعات‌ وزارت‌ دریاداری‌ بریتانیا اشاره‌ نمایند (بیات‌، مقدمه‌...، 13). 
احمد آقااوغلو یكی‌ از كسانی‌ بود كه‌ در نشریاتی‌ چون‌ تورك‌ یوردو،اجتهاد، حلقه‌ دوغرو و... مقاله‌هایی‌ پیرامون‌ وحدت‌ تركان‌ داخل‌ و خارج‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ می‌نوشت‌. نوشته‌های‌ مبلغان‌ِ پان‌ تركیسم‌ در گروه‌ ملی‌ گرایانی‌ كه‌ با نام «تركان‌ جوان‌» شناخته‌ شدند، مؤثر افتاد. نخستین‌ گروه‌ غیرعلنی‌ تركان‌ جوان‌ در 1306 ق‌ / 1889م‌ در استانبول‌ تأسیس‌ یافت‌. لوك‌هری‌ فرماندار انگلیسیِ جزیرۀ مالت‌ در اثر خود با عنوان «تأسیس‌ تركیۀ جدید»، تأسیس‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ ــ حزب‌ سیاسی‌ تركان‌ جوان‌ ــ را به‌ سال‌ 1891م‌ در شهر ژنو سویس‌ نوشته‌ است‌ (كراكوسیان‌، 72). پس‌ از نیرومند شدن‌ تركان‌ جوان‌، پان‌ تركیسم‌ در مسیری‌ خارج‌ از وحدت‌ اسلامی‌ در تركیۀ عثمانی‌ گام‌ برداشت‌ و كوشید تا اتباع‌ مسلمان‌ غیرترك‌ را تركی‌ كند. در مصوبۀ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ در 1329ق‌ / 1911م‌ آمده‌ است‌ كه‌ دیگر ملیتها حق‌ ندارند سازمان‌ ملی‌ خود را داشته‌ باشند... گسترش‌ و اشاعۀ زبان‌ تركی‌ بهترین‌ وسیله‌ برای‌ سیادت‌ مسلمانان‌ و استحالۀ دیگر ملیتهاست‌ (زلالیان‌، 17). 
در ربع‌ اول‌ قرن‌ 20م‌ تلاشهایی‌ برای‌ تنظیم‌ نظریۀ پان‌ تركیسم‌ در درون‌ كشور تركیه‌ پدید آمد. نخستین‌ كسی‌ كه‌ ایدئولوژی‌ِ پان‌ تركیسم‌ را از دیدگاه‌ روش‌شناسی‌ مورد بررسی‌ قرار داد، ضیاء گوك‌ آلپ‌ اهل‌ دیار بكر (1255-1303ش‌ / 1876-1924م‌) از گروه‌ تركان‌ جوان‌، و از 1908 تا 1918م‌ عضو شورای‌ مركزی‌ كمیتۀ اتحاد و ترقی‌ بود و سپس‌ یكی‌ از حامیان‌ِ مصطفى‌ كمال‌ و جنبش‌ِ تحت‌ رهبری‌ او شد. او در ضمن‌ شعر هم‌ می‌سرود؛ شعر «توران‌» او كه‌ در 1329ق‌ / 1911م‌ سروده‌ شد، دعوت‌ آشكار به‌ پان‌ تركیسم‌ بود (لاندو، 74). در نخستین‌ برنامۀ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ (رجب‌ 1313 / دسامبر 1895) نظر تركان‌ جوان‌ پیرامون‌ جدایی‌ دین‌ از حكومت‌ و تكیه‌ به‌ غرور ملی‌ درج‌ شده‌، و چنین‌ آمده‌ است‌: «به‌ نظر ما مسائل‌ مذهبی‌ در زمرۀ امور شخصی‌اند. آنچه‌ ما را به‌ چنین‌ باوری‌ سوق‌ داده‌، احساسی‌ است‌ ناشی‌ از غرور ملی‌ و مدنیمان‌» (رامزاور، 347). 
انقلاب‌ سال‌ 1326ق‌ / 1908م‌ و سقوط سلطان‌ عبدالحمید دوم‌ حاصل‌ فعالیت‌ مشترك‌ روشنفكران‌ مقیم‌ داخل‌ و خارج‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ و نیروهای‌ نظامی‌ِ پادگان‌ مقدونیه‌ بود. تركان‌ جوان‌ خواستار پیشرفتهای‌ اقتصادی‌ و خودآگاهی‌ ملی‌ ملت‌ حاكم‌ (ترك‌) و برتری‌ اینان‌ بر مردم‌ِ غیرترك‌ِ تابع‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ بودند (كراكوسیان‌، 100). چندی‌ بعد انورپاشا، طلعت‌ پاشا و جمال‌ پاشا كه‌ از سران‌ انقلاب‌ بودند، رفته‌ رفته‌ زمام‌ امور را در دست‌ گرفتند و سپس‌ در شعبان‌ 1331 / ژوئیۀ 1913 با قتل‌ محمود شوكت‌ پاشا نخست‌وزیر، دیكتاتوری‌ نظامی‌ و حزبی‌ خود را برقرار كردند (همو، 110). 3 سیاستمدار نام‌برده‌ امتیازها و برتریهایی‌ در پان‌ تركیسم‌ مشاهده‌ می‌كردند. از میان‌ این‌ 3 تن‌، انور پاشا (1260-1301ش‌ / 1881-1922م‌) قاطع‌ترین‌ گرایش‌ پان‌ تركیستی‌ را داشت‌ و برای‌ این‌ ایدئولوژی‌ نقشی‌ بسیار مهم‌ قائل‌ بود. از این‌رو، مسئولیت‌ انتخاب‌ پان‌ تركیسم‌ را به‌ عنوان‌ سیاست‌ دولتی‌ بیش‌ از دیگر همكاران‌ برعهده‌ گرفت‌ (لاندو، 94). در آستانۀ جنگ‌ جهانی‌ اول‌، انور پاشا فرستادنِ مأموران‌ ترك‌ را برای‌ برانگیختن‌ تركی‌ زبانان‌ قفقاز و آسیای‌ مركزی‌ آغاز كرد (كراكوسیان‌، 110-111). 
در 1912م‌ انجمن‌ یا كانون‌ تجمع‌ تركان‌ (تورك‌ اوجاقلری‌) برگذار شد و به‌ اندیشۀ پان‌ تركیسم‌ شكلی‌ جدی‌ داد و آن‌ را به‌ عنوان‌ كانون‌ حقیقی‌ فرهنگ‌ تركان‌ معرفی‌ كرد (حیدرزاده‌، 60). انورپاشا فرمانده‌ كل‌ قوای‌ دولت‌ عثمانی‌ كه‌ آرزوی‌ تأسیس‌ امپراتوری‌ بزرگی‌ در آسیای‌ مركزی‌ را داشت‌ (همو، 61)، سازمانی‌ به‌ نام «تشكیلات‌ مخصوصه‌» پدید آورد كه‌ مأموران‌ آن‌ همه‌ از افسران‌ داوطلب‌ بودند و در خارج‌ از مرزهای‌ عثمانی‌، به‌ویژه‌ در میان‌ گروههای‌ ترك‌ تبار به‌ تبلیغ‌ پان‌ تركیسم‌ می‌پرداختند. این‌ سازمان‌ تا پایان‌ جنگ‌ جهانی‌ اول‌ در اختیار انور پاشا قرار داشت‌. طی‌ سالهای‌ جنگ‌ بسیاری‌ از مأموران‌ انور پاشا از راه‌ قفقاز، به‌ ایران‌، افغانستان‌، هندوستان‌ و دیگر نواحی‌ فرستاده‌ شدند (لاندو، 95-97). 
در 1911م‌ پان‌تركیستها به‌ گروه‌بندیهای‌ سیاسی‌ وانتشار نشریه‌های‌ متعدد پرداختند. یوسف‌ آقچورا سردبیر مجلۀ تورك‌ یوردو (سرزمین‌ ترك‌) از روسیه‌ به‌ تركیه‌ مهاجرت‌ كرد. وی‌ كوشید در مقاله‌های‌ خود چنین‌ استدلال‌ كند كه‌ گویا تركی‌زبانان‌ جهان‌ از چین‌ تا كرانه‌های‌ رود دانوب‌ ملت‌ واحدی‌ هستند. بنا به‌ نوشتۀ او، تركی‌زبانان‌ باید در دولت‌ بزرگ‌ ترك‌ به‌ رهبری‌ تركیه‌ متحد شوند (كراكوسیان‌، 116). جمال‌ نوری‌ از این‌ نیز پا فراتر نهاد و نوشت‌: «اگر زبان‌ عربی‌ زبان‌ دینی‌ است‌، زبان‌ تركی‌ باید زبان‌ رسمی‌ همۀ مسلمانان‌ باشد» (همو، 117). قرابیگف‌ یكی‌ از مساواتیان‌ مشهور قفقاز پس‌ از ترك‌ روسیه‌ و ورود به‌ استانبول‌ از این‌ نیز فراتر رفت‌ و اعلام‌ كرد كه‌ مصالح‌ دولتی‌ تركیه‌ چنین‌ اقتضا می‌كند كه‌ ارمنیان‌ و یونانیان‌ از این‌ كشور خارج‌ شوند. متعاقب‌ آن‌ مجمع‌ حزب «اتحاد» كه‌ به‌ مدت‌ 13 روز در ماههای‌ اكتبر و نوامبر 1910 در استانبول‌ جریان‌ داشت‌، با صراحت‌ اعلام‌ كرد كه «تركیه‌ تنها متعلق‌ به‌ تركان‌ است‌» (همانجا). 
در جنگ‌ جهانی‌ اول‌ كه‌ تركیه‌ متحد آلمان‌ بود، پان‌ تركیستها بیش‌ از پیش‌ حالتی‌ متجاوز یافتند. در 1333ق‌ / 1915م‌ یكی‌ از نمایندگان‌ برجستۀ حزب «اتحاد و ترقی‌» ضمن‌ گفت‌وگو با مقامات‌ دولتی‌ آلمان‌ در برلین‌ از دولت‌ آلمان‌ خواست‌ كه‌ آسیای‌ مركزی‌ و سراسر دشت‌ قزاقستان‌ را در اختیار تركیه‌ قرار دهند و در سواحل‌ اطراف‌ ولگا، دولت‌ غازان‌ و در شبه‌ جزیرۀ كریمه‌ خان‌نشین‌ پدید آورند. وانگنهایم‌ سفیر آلمان‌ ضمن‌ گفت‌وگو با انور پاشا و جمال‌ پاشا گفت‌: «با واگذاردن‌ قفقاز به‌ شما می‌خواهیم‌ راه‌ زمینی‌ به‌ تركیه‌ را بگشاییم‌، مخالفان‌ تمامیت‌ ارضیِ تركیه‌ را از میان‌ برداریم‌ و ایران‌ را به‌ تصرف‌ آوریم‌» (همو، 124). او در نامۀ محرمانۀ مورخ‌ 6 اوت‌ 1914 به‌ صدراعظم‌، جمال‌ پاشا به «پیمان‌ اتحاد» پنهانی‌ كه‌ 4 روز پیش‌ از آن‌ امضا شده‌ بود، اشاره‌ كرد و نوشت‌: «آلمان‌ بر خود واجب‌ می‌داند تا برای‌ اصلاح‌ وضع‌ مرز شرقی‌ تركیه‌ كه‌ آن‌ را به‌ تماس‌ مستقیم‌ با عناصر مسلمان‌ در روسیه‌ قادر می‌سازد، تلاش‌ كند». آلمانیها به‌ بهره‌برداری‌ از پان‌ تركیسم‌ به‌ منظور تضعیف‌ روسیه‌ و كنترل‌ بر ثروت‌ عظیم‌ اقتصادی‌ آسیای‌ مركزی‌ علاقه‌مند بودند (لاندو، 96). 
در جریان‌ اعمال‌ سیاست‌ تركی‌ كردن‌ اجباری‌ در نواحی‌ مختلف‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ اعتراضهایی‌ روی‌ داد. در 1328 ق‌ / 1910م‌ در میان‌ عربها و دروزیان‌ فلسطین‌ و عراق‌، نیز آلبانیاییها، در 1911م‌ در یمن‌، و در 1912م‌ در مقدونیه‌ و بار دیگر آلبانی‌ شورشهایی‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌. در مادۀ اول‌ قانون‌ اساسی‌ دوران‌ حاكمیت‌ تركان‌ جوان‌ آمده‌ است‌ كه «تركیه‌ امپراتوری‌ِ غیرقابل‌ تقسیم‌ است‌. هیچ‌یك‌ از اجزاء آن‌ در هیچ‌گونه‌ شرایطی‌ حق‌ جدایی‌ از آن‌ را ندارند». این‌ بند مبین‌ آن‌ است‌ كه‌ تركان‌ جوان‌ برای‌ مردم‌ غیرترك‌ِ درون‌ امپراتوری‌ به‌ هیچ‌ روی‌ حق‌ خودمختاری‌ قائل‌ نبودند (كراكوسیان‌، 132-133). 
در انتخابات‌ 7 شوال‌ 1326ق‌ / 2 نوامبر 1908م‌ تركیۀ عثمانی‌، از مجموع‌ 230 نمایندۀ مجلس، شمار تركان‌ 107، عربها 45، آلبانیاییها 22، كردها 2، یونانیان‌ 27، بلغارها 5، صربها 4، یهودیان‌ 4، و دروزیها یك‌ بود، ولی‌ در انتخابات‌ سال‌ 1910م‌ تركیب‌ قومی‌ تغییری‌ جدی‌ یافت‌ و شمار نمایندگان‌ ترك‌ از 107 به‌ 228 رسید و شمار نمایندگان‌ یونانیان‌ 27، بلغارها 4، صربها 3، ارمنیان‌ 4، یهودیان‌ 3، و الاخها یك‌ بود (همو، 135). 
در 1329-1331ق‌ / 1911-1913م‌ تركیه‌ درگیر جنگهای‌ متعدد از جمله‌ جنگهای‌ بالكان‌ (1912-1913م‌) شد. این‌ جنگها كه‌ با قیامهای‌ مردم‌ مقدونیه‌ و آلبانی‌ و درگیری‌ میان‌ ایتالیا و تركیه‌ در سالهای‌ 1911-1912 م‌ همراه‌ بود، بحران‌ درون‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ را عمیق‌تر كرد (BSE3, II / 575). متعاقب‌ آن‌ جنگ‌ جهانی‌ اول‌ در 1914م‌ آغاز شد كه‌ در آن‌ تركیۀ عثمانی‌ متحد آلمان‌ و دشمن‌ روسیه‌ بود. جنگ‌ با روسیه‌ راه‌ را برای‌ رونق‌ پان‌ تركیسم‌ آماده‌ كرد. روسها در دیدۀ پان ‌تركیستها نه‌ تنها كافر، بلكه‌ متجاوزانی‌ بودند كه ‌سرزمینهای‌ اسلامی‌ ـ تركی‌ ازجمله‌ قفقاز و آسیای‌ مركزی‌ را در اشغال‌ خود داشتند. انقلاب‌ 1335ق‌ / 1917م‌ روسیه‌ و سقوط تزاریسم‌، بسیاری‌ از پان‌ تركیستها را معتقد ساخت‌ كه‌ زمان‌ آزادی «سرزمین‌ پدری‌» و متحد كردن «ملت‌ ترك‌» فرا رسیده‌ است‌ (اتابكی‌، 57). با شكست‌ عثمانی‌ در جنگ‌ جهانی‌ اول‌، پان‌ تركیسم‌ به‌ خط مشی‌ اصلی‌ تركها بدل‌ گشت‌. اینان‌ در سالهای‌ آخر جنگ‌ به‌ ایران‌ و قفقاز روی‌ آوردند و مصائب‌ بسیاری‌ را سبب‌ شدند (بیات‌، شورش‌...، 61). 
ریشۀ مشترك‌ همۀ گروههای‌ تركی‌ زبان‌ِ تابع‌ روسیه‌ مقاومت‌ در برابر روسی‌ كردن‌ تابعان‌، یعنی‌ پان‌ اسلاویسم‌ بود. از این‌رو، مخالفان‌ پان‌ اسلاویسم‌ به‌ دو جهت‌ گرایش‌ داشتند كه‌ یكی‌ پان‌ تركیسم‌، ودیگری‌ اتحاد اسلام‌ بود. این‌ هر دو عواملی‌ بودند برای‌ مقابله‌ با روسی‌ شدن‌ كه‌ یكی‌ رنگ‌ ملی‌ و قومی‌، و دیگری‌ رنگ‌ دینی‌ در برابر فشار كلیسای‌ مسیحی‌ ارتدكس‌ روس‌ داشت‌. اسماعیل‌ گاسپرالی‌ (غصپرینسكی‌) یكی‌ از پان‌ تركیستهای‌ روسیه‌ بود كه‌ در عین‌ حال‌ برای‌ تأسیس «اتحادیۀ مسلمانان‌ روسیه‌» كوشش‌ بسیار كرد (بنیگسن‌، 154-155). انور پاشا وزیر جنگ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ نیز در همین‌ راستا گام‌ بر می‌داشت‌. طلعت‌ پاشا و جمال‌ پاشا نیز در اجرای‌ سیاست‌ِ درآمیختن‌ پان‌ تركیسم‌ و «اتحاد اسلام‌» با انور پاشا هم‌داستان‌ بودند (لاندو، 36، 94). 
شواهد بسیار حاكی‌ از آن‌ است‌ كه‌ در دوران‌ جنگ‌ جهانی‌ اول‌ پان‌تركیستها زیر پوشش‌ اتحاداسلام‌ فعالیت‌ می‌كردند. در شعبان‌ 1334 / ژوئن‌ 1916 بخشی‌ از سپاه‌ ششم‌ عثمانی‌ به‌ فرماندهی‌ علی‌ احسان‌ پاشا به‌ غرب‌ ایران‌ حمله‌ كرد (گركه‌، 1 / 394). الحاق‌ بخشی‌ از خاك‌ ایران‌، ولایت‌ زرخیز آذربایجان‌ و مردم‌ تركی‌ زبان‌ ایران‌ از پیش‌ برنامه‌ریزی‌ شده‌ بود. فوزی‌ بیك‌ عرب‌ متعصب‌ كه‌ از طرفداران‌ پان‌ تورانیسم‌، و به‌ ظاهر مورد حمایت‌ انور پاشا بود، اندیشۀ پان‌ اسلامیسم‌ و اتحاد دینی‌ 3گانۀ عثمانی‌ ـ ایران‌ ـ افغانستان‌ را مطرح‌ كرد. با گذشت‌ زمان‌ مسلم‌ شد تأكید بر اتحاد مذهبی‌ كه‌ در آغاز به‌ اعلان‌ جهاد با روسیه‌ و انگلیس‌ انجامیده‌ بود، به‌ طور كلی‌ اهمیت‌ خود را از دست‌ داده‌ است‌. نخستین‌ مقاومت‌ هشیارانۀ ایرانیان‌ در برابر تلاشهای‌ تجاوزكارانۀ عثمانیها اینان‌ را بر آن‌ داشت‌ كه‌ زیر پوشش‌ دین‌ از نقشه‌های‌ پان‌ تركیستی‌ خود در ایران‌ سخنی‌ به‌ میان‌ نیاورند و قصد گسترش‌ نفوذ خود را زیر لوای‌ وحدت‌ اسلامی‌ پنهان‌ كنند كه‌ این‌ نیز نتیجه‌ای‌ به‌ بار نیاورد (همو، 1 / 423-425). 
ولی‌ در قفقاز وضع‌ به‌ گونۀ دیگری‌ بود. احزاب‌ و سازمانهای‌ مسلمان‌ قفقاز زیر نفوذ ایدئولوژی‌ تبلیغ‌ شدۀ مشترك‌ پان‌ تركیسم‌ و پان‌ اسلامیسم‌ قرار گرفتند. آنها از رهگذر این‌ تبلیغات‌ به‌ رهایی‌ از حاكمیت‌ روسیه‌، و ایجاد دولت‌ بزرگ‌ ترك‌ از سواحل‌ دریای‌ مدیترانه‌ و دریای‌ سیاه‌ تا ماوراء خزر و تركستان‌ باور داشتند و مدعی‌ بودند كه‌ دریای «كاسپی‌ (خزر) باید دریاچۀ درونی‌ كشور تركان‌» باشد (كراكوسیان‌، 246). 
احمد آقااوغلو شبه‌ جزیرۀ بالكان‌، آسیای‌ صغیر، شبه‌ جزیرۀ كریمه‌، داغستان‌، آستاراخان‌، محدودۀ اطراف‌ ولگا، ساراتف‌، غازان‌، اوفا، اورنبورگ‌، سیبری‌، اورال‌، محدودۀ دریاچۀ بایكال‌، بخارا، خیوه‌، خراسان‌، تركستان‌ روس‌ و تركستان‌ چین‌ (آسیای‌ مركزی‌)، مغولستان‌، سواحل‌ جنوبی‌ دریای‌ خزر، قفقاز شمالی‌ و جنوبی‌ و آذربایجان‌ ایران‌ را درون‌ محدودۀ «جهان‌ ترك‌» جای‌ داد. گذشته‌ از آن‌، پان‌ تركیستها اراضی‌ای‌ را كه‌ اقلیتهای‌ تركی‌ زبان‌ در آن‌ زندگی‌ می‌كنند، از جمله‌ نواحی‌ محدودۀ ولگا، دریای‌ سیاه‌، ایران‌ و سراسر امپراتوری‌ عثمانی‌ را نیز سرزمین‌ تركان‌ نامیده‌اند (اوهانسیان‌، 47؛ زاره‌ واند، 84-85). 
ضیاء گوك‌ آلپ‌ رهبر جنبش‌ پان‌ تركیسم‌ شیوۀ تحقق‌ ایدئولوژی‌ پان‌ تركیسم‌ را در كتاب‌ خود، تورك‌ چولوقون‌ اساس‌ لری‌ (اصول‌ ترك‌گرایی‌) بیان‌ داشته‌ است‌. وی‌ می‌نویسد: استحاله‌ و حتى‌ بیرون‌ راندنِ اقوام‌ غیرترك‌ از تركیه‌ و كشورهایی‌ كه‌ عناصر غیرترك‌ در آنها سكنا دارند، شرط عمده‌ برای‌ ایجاد فرهنگ‌ تركی‌ است. البته‌ در این‌ زمینه‌ اقدامهای‌ بسیاری‌ صورت‌ گرفته‌ است‌، اكنون‌ نیز ادامه‌ دارد و آنچه‌ صورت‌ می‌پذیرد، اندك‌ هم‌ نیست‌ (اوهانسیان‌، همانجا).