بیوتات سلطنتی

بُیوتاتِ سَلْطَنَتی‌، مجموعه‌ای‌ از سازمانها، كارخانه‌ها، كارگاهها و واحدهای‌ خدماتی‌ كه‌ وظیفۀ آنها تهیۀ حوایج‌ و ملزومات‌ مورد نیاز دربار پادشاهان‌ بود. این‌ تعبیر به‌ این‌ مفهوم‌ كه‌ تبدیل‌ به‌ اصطلاحی‌ خاص‌ شده‌ بود، از اوایل‌ عهد صفوی‌ رواج‌ یافت‌ و وارد ادبیات‌ دیوانی‌ گردید؛ در حالی‌ كه «بیوتات‌» در دوره‌های‌ پیشین‌، ظاهراً معانی‌ متفاوت‌ و محدودتری‌ داشته‌ است‌. 
نخستین‌بار اصطلاح «اهل‌ البیوتات‌» در منابع‌ اوایل‌ عصر اسلامی‌ به‌ كار رفت‌. گفته‌اند اهل‌ البیوتات‌ در این‌ منابع‌ به‌ دودمانهای‌ كهن‌ ایرانی‌، یعنی‌ كسانی‌ كه‌ ریاست‌ برخی‌ ادارات‌ دولتی‌ را برعهده‌ داشتند، اطلاق‌ می‌گردید (كریستن‌ سن‌، 130-131). در برخی‌ منابع‌ كهن‌ چون‌ فتوح‌ البلدان‌ بلاذری‌ (ص‌ 284، 549) این‌ تعبیر در معنایی‌ متفاوت‌، اما نزدیك‌ به‌ همین‌ مفهوم‌ به‌ كار رفته‌ است‌ (نیز نک‍ : ه‍ د، بیوتات‌، اهل‌؛ بهاءالدین‌، 122؛ ابن‌ اسفندیار، 23). 
بیوتات‌ به‌ مفهوم‌ دوایر خدماتی‌ نزدیك‌ به‌ دستگاه‌ سلطنت‌ نخستین‌بار در عصر سلجوقیان‌ به‌ كار رفت‌. خزاین‌ دولتی‌ و وسایل‌ مورد نیاز دربار پادشاهان‌ در این‌ قسمت‌ متمركز بود؛ اما از اطلاعات‌ مندرج‌ در منابع‌ چنین‌ بر می‌آید كه‌ دوایر بیوتات‌ مستقل‌ و بیرون‌ از كاخهای‌ سلطنتی‌ بوده‌ است‌ (ابن‌بی‌بی‌، 10، 12، 71). در این‌ زمان‌ در ممالك‌ دیگر اسلامی‌ چون‌ مصر و شام‌، دوایری‌ همانند بیوتات‌ سلطنتی‌ در حاشیۀ دربار پادشاهان‌ تشكیل‌ شد كه‌ هریك‌ از آنها «خزانه‌» خوانده‌ می‌شد و مجموع‌ آنها را خزاین‌ (= بیوتات‌) می‌نامیدند؛ مانند خزانۀ كتب‌ (معادل‌ كتابخانۀ سلطنتی‌)، خزانۀ سلاح‌، خزانۀ فرش‌، خزانۀ شراب‌ (= شراب‌خانه‌) و امثال‌ آن‌. مجموعۀ آنها خزانۀ سلطنتی‌ را تشكیل‌ می‌داد و محل‌ آن‌ در كاخ‌ شاهان‌ قرار داشت‌ (مقریزی‌، 1 / 408-420). 
در ایرانِ عصر مغول‌ به‌ جای‌ واژۀ بیوتات‌، به‌ تأسیسات‌ سلطنتی‌، عنوان «كارخانه‌» اطلاق‌ شد. كارخانه‌ها مسئول‌ تأمین‌ حوایج‌ دربار سلطنتی‌ و حاشیه‌نشینان‌ دربار بودند (رشیدالدین‌، 3 / 539، 542). این‌ اطلاق‌ در عصر تیموریان‌ نیز تداوم‌ داشت‌. بنابر تزوكات‌ تیموری‌ كارخانه‌ و كارگاه‌، محلی‌ برای‌ ساخت‌ و تهیۀ وسایل‌ مورد احتیاج‌ دربار سلطنتی‌ بود و صنعتگران‌ لایق‌ و كاردان‌ در آنجا به‌ كار اشتغال‌ داشتند (نک‍ : ص‌ 200، 210، 216). به‌ این‌ ترتیب‌، نمی‌توان‌ مفهوم‌ كارخانه‌ و بیوتات‌ سلطنتی‌ را كاملاً برهم‌ منطبق‌ پنداشت‌. 

بیوتات‌ در عصر صفوی‌

تأسیسات‌ و تشكیلات‌ بیوتات‌ سلطنتی‌ در این‌ دوران‌ گسترش‌ یافت‌ و اصطلاح‌ بیوتات‌ به‌طور مشخص‌ به‌ سازمانهای‌ دربار و واحدهای‌ خدماتی‌ وابسته‌ به‌ آن‌ اطلاق‌ شد. به‌ عقیدۀ هوفمان‌ در این‌ عصر سایر عناوین‌ دستگاه‌ دربار چون‌ اردو بازار، كارخانه‌ و امثال‌ آن‌ به‌ كلی‌ متروك‌، و عنوان‌ بیوتات‌ به‌ همۀ تشكیلات‌ دربار داده‌ شد (نک‍ : ایرانیكا، IV / 421-423). مجموعۀ بیوتات‌ در عصر صفوی‌ به‌تدریج‌ گسترش‌ بیشتر یافت‌ و ناظر بیوتات‌ وظیفۀ اداره‌ و نظارت‌ بر امور آن‌ را برعهده‌ داشت‌. این‌ ناظر بر همۀ مقامات‌ و امور دربار سلطنتی‌ ریاست‌ می‌كرد و همانند وزیر دربار در دوران‌ معاصر از اقتدار بسیار برخوردار بود (مینورسكی‌، 83) و در مراسم‌ رسمی‌، پس‌ از وزیر اعظم‌ و همانند مستوفی‌الممالك‌ در كنار شاه‌ جای‌ می‌گرفت‌ (فلسفی‌، 2 / 811). به‌ عقیدۀ شاردن‌ وظایف‌ ناظر چنان‌ گسترده‌ بود كه‌ گاه‌ به‌ دستور شاه‌ و از سوی‌ او در جمیع‌ امور كشور مداخله‌ داشت‌ (مینورسكی‌، 83-84). تاورنیه‌ هم‌ ضمن‌ گفت‌وگو از مناصب‌ اداری‌ و دیوانی‌، پس‌ از شرح‌ وظایف‌ اعتمادالدوله‌ وزیر اعظم‌، حدود وظایف‌ ناظر را شرح‌ داده‌، و گفته‌ است‌ كه‌ او ریاست‌ تمام‌ بیوتات‌ سلطنتی‌، املاك‌ خالصه‌ و ایلخیهای‌ پادشاه‌ را برعهده‌ دارد و منصب‌ ناظر بیوتات‌ مطابق‌ با منصب‌ رئیس‌ دربار فرانسه‌ است‌ (ص‌ 572). 
از جمله‌ وظایف‌ ناظر، رسیدگی‌ به‌ بودجۀ دربار و چگونگی‌ هزینه‌ كردن‌ آن‌ بود. او موظف‌ بود مخارج‌ دستگاه‌ سلطنتی‌ را كه‌ وزیر بیوتات‌ براساس‌ گزارشهای‌ مشرفان‌ بیوتات‌ تنظیم‌ می‌كرد، هر 6 ماه‌ یك‌بار به‌طور كامل‌ بررسی‌ و تأیید كند و سپس‌ به‌ اطلاع‌ اعتمادالدوله‌ برساند. بر مبنای‌ همین‌ گزارشها هزینه‌های‌ هر بخش‌ پرداخت‌ می‌گردید و اجناس‌ مورد احتیاج‌ تهیه‌ می‌شد. همچنین‌ ناظر مكلف‌ بود «عملۀ» بیوتات‌ را انتخاب‌، و برای‌ استخدام‌ به‌ صدراعظم‌ معرفی‌ كند و پیوسته‌ بر كارها و اعمال‌ اینان ‌نظارت‌ و مراقبت‌ تمام‌داشته‌ باشد(میرزاسمیعا، 6، 9-12). 
عدۀ اجزاء واحدهای‌ تابع‌ ناظر را 32 یا 33 دایره‌ دانسته‌اند. بیشتر این‌ مراكز، كارگاهها و كارخانه‌های‌ سلطنتی‌ بود كه‌ وظیفۀ آنها تهیۀ حوایج ‌دربار اعم‌ از پوشاك‌ و خوراك ‌و سایر چیزها بود (فلسفی‌،2 / 811-812؛ كمپفر، 97- 98). 
وظیفۀ دیگر ناظر، تعیین‌ سرپرست‌ برای‌ هریك‌ از كارگاهها و كارخانه‌ها بود. این‌ سرپرستها و اجزاء زیردست‌ آنها، نخست‌ یك‌سال‌ به‌طور آزمایشی‌ به‌ كار گمارده‌ می‌شدند و در صورت‌ تأیید ناظر، پس‌ از جلب‌ نظر شاه‌ استخدام‌ می‌شدند یا مدت‌ قرارداد را تمدید می‌كردند (همو، 98). هر كارخانه‌، مباشری‌ هم‌ داشت‌ كه‌ ناظر او را معین‌ می‌كرد (شاردن‌، 3 / 1304-1305). 
ادارۀ املاك‌ وسیع‌ خاصه‌ یا سلطنتی‌ نیز در حوزۀ اختیار ناظر قرار داشت‌ كه‌ با كمك‌ مستوفی‌ خاصه‌ بر آنها نظارت‌ می‌كرد (فلور، 15). در اواخر دوران‌ صفویه‌ عنوان‌ كامل‌ ناظر: «ناظر بیوتات‌ سركار خاصۀ شریفه‌» بود. در این‌ زمان‌ وی‌ بجز ادارۀ 33 دایرۀ یاد شده‌، بر عملۀ عمارتها و باغها ــ كه‌ زمانی‌ شمار آنها به‌ 940‘5 نفر می‌رسید ــ نظارت‌ داشت‌ (نصیری‌، علینقی‌، 20-22). 
در كارگاهها و كارخانه‌ها هم‌ گروهی‌ از اهل‌ صنعت‌ و هنر، مشغول‌ بودند و هر رسته‌ را یكی‌ از آن‌ میان‌ كه‌ استاد فن‌ به‌شمار می‌رفت‌، اداره‌ می‌كرد. شاردن‌ می‌گوید در هر كارگاه‌ حدود 150 كارگر كار می‌كردند و ناظر هر سال‌ یك‌بار در فصل‌ تابستان‌ به‌ امور آنجا رسیدگی‌ می‌كرد (4 / 1420-1421). 
با این‌ همه‌، اختیارات‌ ناظر در ادوار مختلف‌ عصر صفوی‌ متغیر بود (مثلاً نک‍ : اسكندربیك‌، 1 / 163). در اواخر عصر صفوی‌ ناظران‌ قدرت‌ بیشتر یافتند و كسانی‌ چون‌ حسین‌ خان‌ بیك‌ ناظر بیوتات‌ شدند (واله‌، 235). شاردن‌ كه‌ در سلطنت‌ شاه‌ سلیمان‌ مدتی‌ در ایران‌ بود، قدرت‌ ناظر وقت‌ را از وزیر اعظم‌ نیز برتر شمرده‌، و آورده‌ است‌ كه‌ امور كشور تحت‌ امر ناظر قرار داشت‌ (نک‍ : مینورسكی‌، 90، 107) و مقام‌ او حتى‌ از دیوان‌ بیگی‌ هم‌ برتر بود (نصیری‌، محمدابراهیم‌، 218). 
بجز مسئولان‌ كارخانه‌ها و كارگاهها در بیوتات‌، گروهی‌ نیز كه‌ با عنوان‌ صاحب‌ جمع‌ مسئولیتهای‌ مختلف‌ در دوایر داشتند، از اجزاء زیر فرمان‌ ناظر محسوب‌ می‌شدند، مانند صاحب‌ جمع‌ خزانه‌؛ صاحب‌ جمع‌ قیجاجی‌خانۀخاصه‌ كه‌ مسئول‌ تهیۀ جامه‌های‌ مخصوص‌ شاه‌ بود؛ جباخانه‌ كه‌ سرپرست‌ آن‌ جبادارباشی‌ بود و امور قورخانه‌ را زیر نظر داشت‌؛ فراش‌باشی‌؛ صاحب‌ جمع‌ میوه‌خانه‌؛ صاحب‌ جمع‌ غانات‌؛ صاحب‌ جمع‌ آبدارخانه‌؛ صاحب‌ جمع‌ قهوه‌خانه‌؛ تحویل‌دار عمارات‌ مباركه‌؛ صاحب‌ جمع‌ ركاب‌ خانه‌؛ صاحب‌ جمع‌ مشعل‌خانه‌ و نقاره‌ خانه‌؛ صاحب‌ جمع‌ انبار؛ صاحب‌ جمع‌ اصطبل‌؛ صاحب‌ جمع‌ شربت‌خانه‌؛ ضرابی‌باشی‌ و صراف‌باشی‌ (میرزا سمیعا، 28-34؛ قس‌: میرزا رفیعا، 107- 108). تشكیلات‌ توپخانه‌ هم‌ در بیشتر ادوار جزو كارگاههای‌ سلطنتی‌ بود و زیر نظر ناظر اداره‌ می‌شد (بوسه‌، 216). 
در كنار بیوتات‌ سلطنتی‌، دربار صفوی‌ قسمتهای‌ گوناگون‌ دیگر داشت‌ كه‌ مسئولیت‌ آنها هم‌ به‌ عهدۀ ناظر بود. برخی‌ از این‌ واحدها گاه‌ بخشی‌ از بیوتات‌ محسوب‌ می‌شدند (كمپفر، 145-150). فهرست‌ كامل‌ اسباب‌ و وسایل‌ موجود در بیوتات‌ در دفترخانه‌ ضبط و ثبت‌ می‌شد و توسط ناظر در كلیۀ صفحات‌ مهر می‌گردید (همو، 154). 
در ادارۀ امور بیوتات‌، وزیر بیوتات‌ زیردست‌ ناظر و درواقع‌ دستیار و معاون‌ او به‌شمار می‌رفت‌. وزیر بیوتات‌، دبیری‌ داشت‌ كه‌ مكلف‌ بود صورت‌ كارهای‌ روزانۀ هر بخش‌ را كه‌ مشرفان‌ بیوتات‌ فراهم‌ می‌كردند، تنظیم‌ كند و به‌ رؤیت‌ ناظر برساند. وظیفۀ دیگر او نگهداری‌ حسابهای‌ روزانۀ شخص‌ شاه‌ بود (میرزا رفیعا، 117؛ مینورسكی‌، 134). پس‌ از ناظر و وزیر، مستوفی‌ ارباب‌ التحاویل‌ و مشرفان‌ بیوتات‌ قرار داشتند كه‌ هریك‌ گوشه‌ای‌ از امور بیوتات‌ را عهده‌دار بودند و روزانه‌ گزارشهایی‌ تهیه‌ می‌كردند (میرزاسمیعا، 34-35). 
محل‌ استقرار ادارات‌ بیوتات‌ در عصر صفوی‌، در قسمت‌ انتهایی‌ كاخ‌ شاه‌ قرار داشت‌؛ چنان‌كه‌ در اواخر این‌ دوران‌ محل‌ بیوتات‌ در انتهای‌ خیابانی‌ بود كه‌ از دروازۀ اصلی‌ كاخ‌ سلطنتی‌ شروع‌ می‌شد و كارگاهها در قسمت‌ پایانی‌ آن‌ جای‌ داشتند (مینورسكی‌، 122). 

بیوتات‌ از انقراض‌ صفویه‌ تا عصر حاضر

به‌ روزگار افشاریان‌، از آن‌رو كه‌ نادر پیوسته‌ در سفر و لشكركشی‌ بود، بیوتات‌ و تشكیلات‌ دربار، دستخوش‌ تغییر گردید و از وسعت‌ آن‌ كاسته‌ شد. نادر با آنكه‌ در دوایر بیوتات‌ عصر صفوی‌ تغییراتی‌ داد (شعبانی‌، تاریخ‌ ... ، 1 / 220)، اما مقام‌ ناظر همچنان‌ برجای‌ ماند و امام‌ وردی‌ بیك‌ افشار از 1145 ق‌ / 1732 م‌ عهده‌دار این ‌مقام ‌شد (همو، «سازمان‌ ... »،145). وزیر بیوتات‌ در این‌ عصر نیز برخی‌ امور داخلی‌ دربار را تحت‌ نظارت‌ خود داشت‌ (همو، تاریخ‌، همانجا). كارمندان‌ دیگر بیوتات‌ زیرنظر ناظر و وزیر، امور این‌ سازمان‌ را اداره‌ می‌كردند (محمدكاظم‌، 1 / 221). 
در دورۀ قاجاریه‌ تشكیلات‌ و ادارات‌ حوزۀ بیوتات‌ همچون‌ عصر صفویه‌ بسیار گسترش‌ یافت‌ و بر سازمانهای‌ تابع‌ آن‌ افزوده‌ شد. برخی‌ ادارات‌ دولتی‌ از دیوان‌ دولت‌ منتزع‌ شد و به‌ بیوتات‌ پیوست‌؛ از جملۀ آنها خزانۀ دولتی‌ بود كه‌ رسماً تحت‌ نظارت‌ مسئول‌ بیوتات‌ درآمد (مستوفی‌، 1 / 380). 
بیوتات‌ به‌ خصوص‌ در عصر ناصرالدین‌ شاه‌ كلیۀ امور مربوط به‌ شاه‌ و برخی‌ مراكز دولتی‌ نزدیك‌ به‌ دربار را اداره‌ می‌كرد. هریك‌ از دوایر به‌ دنبال‌ نام‌ خود عنوان «خانه‌» را نیز همراه‌ داشتند، چون‌ شربت‌ خانه‌، آبدارخانه‌، كشیك‌ خانه‌ و امثال‌ آن‌ (همانجا). 
كاركنان‌ اختصاصی‌ شاه‌ در مركز اصلی‌ بیوتات‌، یعنی «خلوت‌» شاه‌ مستقر بودند و شاه‌ در انتخاب‌ و ارتقای‌ آنان‌ نظارت‌ و مراقبت‌ داشت‌. بر گروه‌ كاركنان‌ دربار یا «عملۀ خلوت‌» كسی‌ به‌ نام «ریش‌ سفید خلوت‌» كه‌ مقامی‌ معادل‌ ناظر بیوتات‌ بود، ریاست‌ می‌كرد. بعدها ناصرالدین‌ شاه‌ نام‌ او را به‌ وزیر حضور تغییر داد و سپس‌ لقب‌ اعظم‌ به‌ آن‌ اضافه‌ شد. در زمان‌ مظفرالدین‌ شاه‌ به‌ دارندۀ این‌ مقام‌ رسماً عنوان‌ وزیر دربار داده‌ شد (همو، 1 / 389-390). این‌ عنوان‌ تا پایان‌ عصر پهلوی‌ و وقوع‌ انقلاب‌ به‌ همین‌ صورت‌ باقی‌ ماند و مهم‌ترین‌ مقام‌ دربار سلطنتی‌ به‌شمار می‌رفت‌. 
وظایف‌ ناظر بیوتات‌ یا وزیر دربار به‌خصوص‌ در عصر ناصرالدین‌ شاه‌ گاه‌ افزایش‌ می‌یافت‌ و گاه‌ محدود می‌شد (همانجا). چنان‌كه‌ برخی‌ سالها به‌ دستور ناصرالدین‌ شاه‌ دوایری‌ از بیوتات‌ منتزع‌ می‌شد و به‌ دولت‌ می‌پیوست‌. در اواخر عهد ناصری‌ وزارت‌ دربار اعظم‌ با وزارت‌ مالیه‌ وزیری‌ واحد داشت‌. اعتمادالسلطنه‌ كه‌ فهرستی‌ از ادارات‌ كشوری‌ را در 1306 ق‌ / 1889م‌ در المآثر والآثار آورده‌، از بیوتات‌ سلطنتی‌ و سازمانهای‌ تابع‌ آن‌ به‌طور مستقل‌ یاد نكرده‌، و بخشهای‌ آن‌ را ذیل‌ وزارت‌ مالیه‌ یا سازمانهای‌ دیگر آورده‌ است‌ (نک‍ : فهرست‌، نیز 385- 398). 
به‌ هر حال‌ از مجموعۀ تأسیسات‌ بیوتات‌ سلطنتی‌ در عصر ناصری‌ باید بدین‌ شرح‌ یاد كرد: 1. خزانه‌، بزرگ‌ترین‌ بخش‌ بیوتات‌ كه‌ بودجۀ كشور در آن‌ متمركز، و با ضرابخانه‌ توأم‌ بود. مسئولیت‌ این‌ بخش‌ در عصر قاجار همواره‌ دردست‌ خاندان‌ معیرالممالك‌ قرار داشت‌؛ 2. خزانۀ اندرون‌، كه‌ طلا و جواهر در آن‌ نگهداری‌ می‌شد و كلید آن‌ فقط در اختیار شاه‌ بود؛ 3. ضرابخانه‌؛ 4. آشپزخانه‌ یا خوان‌ سالاری‌ به‌ انضمام‌ شربت‌خانه‌ (مستوفی‌، 1 / 391-393، 395، 402-403)؛ 5. آبدارخانه‌؛ 6. قهوه‌خانه‌؛ 7. فراش‌خانه‌؛ 8. سرایدارخانه‌؛ 9. بناخانه‌ و فخارخانه‌؛ 10. صندوق‌خانه‌ و رخت‌دار خانه‌؛ 11. ایشیك‌ خانه‌؛ 12. كشیك‌ خانه‌؛ 13. اسلحه‌خانه‌ (همو، 1 / 380-411). 
ناصرالدین‌ شاه‌ در نگهداری‌ و حفاظت‌ اموال‌ گرانبهای‌ مجموعۀ بیوتات‌ نظارت‌ دقیق‌ داشت‌؛ چنان‌كه‌ هم‌اكنون‌ برخی‌ از آلبومهای‌ اسناد موجود در بیوتات‌ از جمله‌ آلبوم‌ شم‍ 317 متضمن‌ فهرست‌ این‌ اموال‌ است‌ كه‌ نشانۀ نگرانی‌ شاه‌ در حفاظت‌ این‌ اموال‌ گرانبها بوده‌ است‌. در زمان‌ مظفرالدین‌ شاه‌ بیوتات‌ سلطنتی‌، نام‌ ادارۀ خاصۀ سلطنتی‌ یافت‌ و دوایر متعددی‌ چون‌ وزارت‌ خلوت‌ همایونی‌، كشیك‌ خانه‌،نظارت‌خانه‌، فراش‌خانه‌،ادارۀ مهرسلطنتی‌،قهوه‌خانه‌، باغات‌سلطنتی‌،عكاس‌خانه‌ و چند دایرۀ دیگر در آن‌ قرار داشت‌، و در مقایسه‌ با دوران‌ پیش‌ از قاجار گسترده‌تر شده‌ بود (سپهر، 44- 45). 
در عصر پهلوی‌ مجموعۀ سازمانها و ادارات‌ تابع‌ دربار سلطنتی‌ موسوم‌ به «وزارت‌ دربار» بود. یكی‌ از ادارات‌ این‌ وزارتخانه‌، «ادارۀ بیوتات‌ سلطنتی‌» بود. وظیفۀ این‌ اداره‌ تقریباً منحصر و محدود به‌ نظارت‌ در ادارۀ برخی‌ كاخهای‌ سلطنتی‌ چون‌ كاخ‌ گلستان‌ بود (سوداگر، 142-143) و سایر ادارات‌ و بخشهایی‌ كه‌ در دوران‌ پیشین‌ جزو بیوتات‌ سلطنتی‌ به‌شمار می‌رفت‌، در این‌ زمان‌ تحت‌ حوزۀ نظارتی‌ وزارت‌ دربار قرار گرفت‌. 

مآخذ

ابن‌ اسفندیار، محمد، تاریخ‌ طبرستان‌، به‌كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، 1320ش‌؛ ابن‌ بی‌بی‌، حسین‌، اخبار سلاجقۀ روم‌، به‌ كوشش‌ محمدجواد مشكور، تهران‌، 1350ش‌؛ اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، المآثر والآثار، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1363ش‌؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انیس‌ طباع‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛ بوسه‌، ه.، پژوهشی‌ در تشكیلات‌ دیوان‌ اسلامی‌، ترجمۀ غلامرضا ورهرام‌، تهران‌، 1367ش‌؛ بهاءالدین‌ بغدادی‌، محمد، التوسل‌ الی‌ الترسل‌، به‌ كوشش‌ احمد بهمنیار، تهران‌، 1315ش‌؛ تاورنیه‌، ژ. ب‌.، سفرنامه‌، ترجمۀ ابوتراب‌ نوری‌، تهران‌، 1336ش‌؛ تزوكات‌ تیموری‌، تحریر ابوطالب‌ حسینی‌ تربتی‌، تهران‌، 1342ش‌؛ رشیدالدین‌ فضل‌الله‌، جامع‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالكریم‌ علیزاده‌، باكو، 1957م‌؛ سپهر، عبدالحسین‌، مرآة الوقایع‌ مظفری‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سوداگر، محمدرضا، رشد روابط سرمایه‌داری‌ در ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ شاردن‌، ژ.، سفرنامه‌، ترجمۀ اقبال‌ یغمایی‌، تهران‌، 1374ش‌؛ شعبانی‌، رضا، تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران‌ در عصر افشاریه‌، تهران‌، 1365ش‌؛ همو، «سازمان‌ كشوری‌ ایران‌ در عصر افشاریه‌»، آیین‌ كشورداری‌ ایرانیان‌، تهران‌، 1353ش‌؛ فلسفی‌، نصرالله‌، زندگانی‌ شاه‌ عباس‌ اول‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فلور، و.، برافتادن‌ صفویان‌، برآمدن‌ محمود افغان‌، ترجمۀ ابوالقاسم‌ سری‌، تهران‌، 1365ش‌؛ كریستن‌ سن‌، آ.، ایران‌ در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ رشید یاسمی‌، تهران‌، 1351ش‌؛ كمپفر، ا.، سفرنامه‌، ترجمۀ كیكاووس‌ جهانداری‌، تهران‌، 1360ش‌؛ محمد كاظم‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، به‌ كوشش‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌، 1364ش‌؛ مستوفی‌، عبدالله‌، شرح‌ زندگانی‌ من‌، تهران‌، 1341ش‌؛ مقریزی‌، احمد، الخطط، قاهره‌، 1911م‌؛ میرزا رفیعا، «دستور الملوك‌»، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ دانش‌ پژوه‌، مجلۀ دانشكدۀ ادبیات‌، تهران‌، 1348ش‌، س‌ 16، شم‍ 4؛ میرزا سمیعا، تذكرة الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1332ش‌؛ مینورسكی‌، و.، سازمان‌ اداری‌ حكومت‌ صفوی‌، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1334ش‌؛ نصیری‌، علینقی‌، القاب‌ و مواجب‌ دورۀ سلاطین‌ صفویه‌، به‌ كوشش‌ یوسف‌ رحیم‌لو، مشهد، 1372ش‌؛ نصیری‌، محمدابراهیم‌، دستور شهریاران‌، به‌ كوشش‌ محمدنادر نصیری‌ مقدم‌، تهران‌، 1373ش‌؛ واله‌، محمدیوسف‌، «خلد برین‌»، ذیل‌ عالم‌ آرای‌ عباسی‌، به‌ كوشش‌ سهیلی‌ خوانساری‌، تهران‌، 1317ش‌؛ نیز:

Iranica.

علی‌ آل‌داود