بیکندی، ابوعبدالله

بِیكَنْدی‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سلام‌ بن‌ فرج‌ بخاری‌ (د صفر 225 / دسامبر 839)، محدث‌ اهل‌ ماوراءالنهر و استاد بخاری‌، صاحب‌ صحیح‌. وی‌ در بیكند، یكی‌ از شهرهای‌ نزدیك‌ بخارا به‌ دنیا آمد (نک‍ : سمعانی‌، 2 / 404؛ یاقوت‌، 1 / 797). اگرچه‌ در منابع‌ به‌ تاریخ‌ تولد او اشاره‌ نشده‌ است‌، اما بر پایۀ منابعی‌ كه‌ تولد وی‌ را هم‌زمان‌ با وفات‌ سفیان‌ ثوری‌ آورده‌اند (ابن‌ حجر، 9 / 213؛ ذهبی‌، تاریخ‌ ... ، 362)، می‌توان‌ 161ق‌ / 778م‌ را سال‌ تولد او دانست‌. 
بیكندی‌ در دیار خود به‌ فراگیری‌ دانش‌ آغاز كرد و برای‌ تكمیل‌ آموخته‌هایش‌ به‌ سفر پرداخت‌ و در محضر درس‌ بسیاری‌ از بزرگان‌ دانش‌ اندوخت‌. در میان‌ استادان‌ وی‌، نام‌ كسانی‌ همچون‌ ابن‌ مبارك‌، سنان‌ بن‌ عیینه‌، محمد بن‌ فضیل‌، ابن‌ علیه‌، وكیع‌ بن‌ جراح‌، ابواسحاق‌ فزاری‌، عیسى غُنجار، یحیی‌ بن‌ محمد بصری‌، ابوالاحوص‌ بغوی‌، عیسی‌ بن‌ موسى بخاری‌ و عقبة بن‌ خالد سكونی‌، اهمیت‌ و اشتهار بیشتری‌ دارند (ابن‌ابی‌حاتم‌، 3(2) / 278؛ مزی‌، 25 / 340-341؛ ابن‌ حجر، 9 / 212؛ سمعانی‌، همانجا). مزی‌ (25 / 341) مالك‌ بن‌ انس‌ را نیز از استادان‌ او دانسته‌ است‌، اما برخی‌ گویند اگرچه‌ وی‌ مالك‌ را دیده‌، ولی‌ از او حدیثی‌ نشنیده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 9 / 213؛ ذهبی‌، همان‌، 360). 
بیكندی‌ در سفرهای‌ خویش‌ (نک‍ : سیوطی‌، 185؛ ابن‌ عماد، 2 / 57)، چنان‌كه‌ خود گفته‌، گویا از 400 نفر از مشایخ‌ زمانه‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌ (ذهبی‌، همان‌، 361، سیر ... ، 10 / 630). وی‌ مردی‌ توانگر بود و به‌ گفتۀ خود برای‌ فراگیری‌ دانش‌، اموال‌ بسیاری‌ صرف‌ كرده‌ بود (نک‍ : همان‌، 10 / 629، تاریخ‌، همانجا؛ ابن‌ حجر، 9 / 212). برخی‌ او را حافظ احادیث‌ فراوان‌ دانسته‌، و گروهی‌ محفوظاتش‌ را تا 5 هزار حدیث‌ بر شمرده‌اند (ابن‌ حجر، 9 / 212-213؛ ابن‌ عماد، همانجا). 
بیكندی‌ را از محدثان‌ بزرگ‌ دانسته‌اند (ذهبی‌، سیر، 10 / 628) و حتى‌ برخی‌ او را با اسحاق‌ بن‌ راهویه‌ (استاد بنام‌ بخاری‌)، دو گنجینه‌دار حدیث‌ در خراسان‌ پنداشته‌اند (همانجا؛ ابن‌ حجر، 9 / 212). چگونگی‌ یادكردهای‌ نویسندگان‌ از بیكندی‌ دربارۀ وثاقت‌ و صداقت‌ او در حدیث‌، نشان‌ دهندۀ جایگاه‌ ارزشمند او در این‌ علم‌ است‌ (نک‍ : همو، 9 / 213؛ سمعانی‌، همانجا؛ ذهبی‌، همان‌، 10 / 629). در این‌ میان‌ به‌ ویژه‌ حكایاتی‌ كه‌ دربارۀ مجالس‌ درس‌ او بیان‌ شده‌ است‌ (نک‍ : ابن‌ حجر، ذهبی‌، همانجاها)، بر شناخت‌ مقام‌ علمی‌ او می‌افزاید. 
شاگردان‌ و راویان‌ بسیاری‌ نزد بیكندی‌ به‌ دانش‌ اندوزی‌ پرداختند كه‌ بی‌گمان‌ در رأس‌ این‌ شاگردان‌، یكی‌ از بزرگان‌ تاریخ‌ حدیث‌، محمد بن‌ اسماعیل‌ بخاری‌ است‌. بر پایۀ زمان‌ خروج‌ بخاری‌ از بخارا به‌ سوی‌ نیشابور (209 ق‌ / 824 م‌)، دور نیست‌ كه‌ این‌ دانش‌اندوزی‌ در دهۀ نخست‌ سدۀ 3ق‌ صورت‌ گرفته‌ باشد (نک‍ : همو، سیر، 12 / 404). درواقع‌ باید گفت‌، بیكندی‌ یكی‌ از قدیم‌ترین‌ مشایخ‌ بخاری‌ به‌ شمار می‌آید و روایات‌ بخاری‌ از او در آثار روایی‌ قابل‌ پی‌جویی‌ است‌ (بخاری‌، 71؛ سلفی‌، 590؛ كلابادی‌، 2 / 653). 
از دیگر شاگردان‌ او، افزون‌ بر فرزندش‌، ابراهیم‌، می‌توان‌ به‌ این‌ كسان‌ اشاره‌ كرد: یحیی‌ بن‌ عاصم‌، عبدالله‌ بن‌ عبدالرحمان‌ دارِمی‌، عبیدالله‌ بن‌ واصل‌، محمد بن‌ عبد بن‌ عامر، محمد بن‌ علی‌ بن‌ حمزۀ مروزی‌، اسباط بن‌ الیسع‌، احمد بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عیسی‌ ثقفی‌، ابونصر لیث‌ بن‌ نصر بن‌ حسین‌ شاعر، محمد بن‌ نهشل‌ مؤدب‌، ابوعمر ابن‌ بجیر، طفیل‌ بن‌ زید نسفی‌ و بسیاری‌ دیگر از عالمان‌ ماوراءالنهر (ذهبی‌، همان‌، 10 / 628؛ ابن‌ حجر، 9 / 212؛ نیز نک‍ : ابن‌ ابی‌ حاتم‌، همانجا؛ ابن‌ ماكولا، 4 / 405؛ نسفی‌، 88، 125، 289، جم‍ ؛ ابن‌ حبان‌، 9 / 75؛ صفدی‌، 3 / 115). 
گفتنی‌ است‌ برخی‌ او را دارای‌ تألیفات‌ و تصانیفی‌ دانسته‌اند (ذهبی‌، همان‌، 1 / 630؛ صفدی‌، همانجا)، اما اثری‌ از او برجای‌ نمانده‌ است‌ (دربارۀ فرزندان‌ او، نک‍ : ابن‌ ماكولا، 4 / 405-406؛ سمعانی‌، 2 / 405). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دكن‌، 1371ق‌ / 1952م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حیدرآباد دكن‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دكن‌، 1326ق‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، بیروت‌، 1399ق‌ / 1979م‌؛ ابن‌ ماكولا، علی‌، الاكمال‌، بیروت‌، 1441ق‌ / 1990م‌؛ بخاری‌، محمد، «الادب‌ المفرد»، همراه‌ فضل‌الله‌ الصمد فی‌ توضیح‌ الادب‌ المفرد فضل‌ الله‌ جیلانی‌، قاهره‌، 1378ق‌؛ ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، حوادث‌ سالهای‌ 221-230ق‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، 1409ق‌ / 1989م‌؛ همو، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1412ق‌ / 1992م‌؛ سلفی‌، احمد، معجم‌ السفر، به‌ كوشش‌ شیر محمد زمان‌، اسلام‌آباد، 1408 ق‌ / 1988 م‌؛ سمعانی‌، عبدالكریم‌، الانساب‌، حیدرآباد دكن‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛ سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، قاهره‌، 1403 ق‌ / 1983 م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ ددرینگ‌، ویسبادن‌، 1394ق‌ / 1974م‌؛ كلابادی‌، احمد، رجال‌ صحیح‌ البخاری‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ لیثی‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛ مزی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الكمال‌، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ نسفی‌، عمر، القند فی‌ ذكر علماء سمرقند، به‌ كوشش‌ یوسف‌ هادی‌، تهران‌، 1378ش‌ / 1999م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌.. 

فرامرز حاج‌منوچهری‌