بیرجندی

بيرْجَنْدي‌،   نظام‌الدين‌ عبدالعلى‌ بن‌ محمد بن‌ حسين‌ (د 934ق‌/ 1528م‌)، مشهور به‌ فاضل‌ بيرجندي‌، رياضى‌دان‌، ستاره‌شناس‌ و شارح‌ پر كار آثار نجومى‌. 
بيرجندي‌از مشاهير فضلاي‌روزگار خويش‌ بود(خواندمير،4/615 - 616؛ ملامظفر، 2). وي‌ گويا از اوضاع‌ و احوال‌ روزگار چندان‌ خشنود نبوده‌ است‌؛ چنان‌ كه‌ يك‌ جا خود را «معتكف‌ زاويۀ خمول‌ و دردمندي‌» مى‌خواند (نك: شرح‌...، 2). به‌ گفتۀ خواندمير (همانجا)، بيرجندي‌ علوم‌ دينى‌ را نزد سيف‌الدين‌ احمد تفتازانى‌، شيخ‌الاسلام‌ هرات‌، و كمال‌الدين‌ مسعود شروانى‌ فرا گرفته‌، و فنون‌ حكمى‌ را نيز از منصور بن‌ معين‌الدين‌ كاشانى‌ آموخته‌ است‌ (نيز نك: ريو، ؛ II/153 صفا، 5/345). 
برخى‌ از منابع‌ بيرجندي‌ را حنفى‌ شمرده‌اند، اما ديباچه‌هاي‌ آثار او و نيز شيوة يادكردنش‌ از خلفاي‌ راشدين‌ و اهل‌ بيت‌ و خلفاي‌ عباسى‌، نشانۀ تشيع‌ اوست‌ (نك: ابعاد...، 28، 38، 58، 72، 79، 91، 101، جم ). بدين‌سان‌، آقابزرگ‌ به‌ درستى‌، آثار او را در الذريعة (1/71-72) شناسانده‌، و در طبقات‌ اعلام‌ الشيعة (7/125) نيز از او ياد كرده‌ است‌. 

آثار

  بيرجندي‌ آثار بسياري‌ - بيشتر به‌ فارسى‌ - نوشته‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فراوانى‌ از هر يك‌ بر جا مانده‌ است‌: 

الف‌ - تأليفات

1. ابعاد و اجرام‌ (ه م‌). بيرجندي‌ در اين‌ اثر با استناد به‌ صور الاقاليم‌ ابوزيد بلخى‌ و تحفة الغرائب‌ مطالبى‌ نقل‌ كرده‌، اما با آنكه‌ وصف‌ وي‌ از بسياري‌ شهرها با آنچه‌ زكرياي‌ قزوينى‌ در آثار البلاد آورده‌، همانند است‌، نامى‌ از او نبرده‌ است‌ (نك: ص‌ 38، 45، 49، 51، 53، 57، 66، 81، 91، 110، جم ؛ قس‌: قزوينى‌، 159، 331-332، 481). 
2. بيست‌ باب‌ در معرفت‌ تقويم‌ تام‌، كه‌ مباحثى‌ نيز دربارة احكام‌ نجوم‌ دارد. اين‌ اثر در 883ق‌ تأليف‌ شده‌، و افزون‌ بر نسخه‌هاي‌ خطى‌ بسياري‌ كه‌ از آن‌ برجا مانده‌، چند بار نيز، از 1266 تا 1320ق‌ در تهران‌ و تبريز چاپ‌ شده‌ است‌ (مشار، فهرست‌...، 1/843، مؤلفين‌...، 3/889). ملامظفر گنابادي‌ به‌ تفصيل‌ به‌ شرح‌ آن‌ پرداخته‌، و اين‌ شرح‌ نيز چند بار به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 

ب‌ - شرحها

1. شرح‌ زيج‌ الغ‌ بيگ‌ ( زيج‌ جديد سلطانى‌ ). وي‌ اين‌ شرح‌ را كه‌ در برخى‌ فهرستها حل‌ زيج‌ جديد سلطانى‌ نام‌ يافته‌، در 929ق‌ نوشته‌ است‌ و چنان‌كه‌ خود در آغاز آن‌ آورده‌، نه‌ تنها به‌ شرح‌ مبهمات‌ آن‌ پرداخته‌، بلكه‌ خطاهاي‌ آن‌را نيز تصحيح‌ كرده‌ است‌. بيرجندي‌ در اين‌ شرح‌ از منابع‌ بسيار، و از جمله‌ از التفهيم‌ و قانون‌ مسعودي‌ ابوريحان‌ بيرونى‌، صور الكواكب‌ عبدالرحمان‌ صوفى‌، شرح‌ ملخص‌ قاضى‌ زادۀ رومى‌، نهاية الادراك‌ قطب‌الدين‌ شيرازي‌، زيج‌ جامع‌ كوشيار گيلانى‌، زيج‌ ادوار الانوار محيى‌الدين‌ مغربى‌ و زيج‌ خاقانى‌ غياث‌الدين‌ جمشيد كاشانى‌ بهره‌ گرفته‌ است‌ (ص‌ 6 -9، 17-22، 42، 43، 78-82، 97-101، 135، 310-312). از اين‌ شرح‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ بسياري‌ در كتابخانه‌هاي‌ موزۀ بريتانيا، كيمبريج‌، بانكيپور، مجلس‌، آستان‌ قدس‌ و جز آنها نگهداري‌ مى‌شود (اته‌، ؛ I/1223 ريو، ؛ II/457-458 بانكيپور، ؛ XI/60-61 زوتر، 188 -187 ؛ I/675 ؛ GAL, استوري‌، ؛ II(I)/70-71 شورا، 2/104؛ آقابزرگ‌، الذريعة، 7/68 -69؛ منزوي‌، 4/2948). 
2. شرح‌ التذكرة النصيرية فى‌ الهيئة نصيرالدين‌ طوسى‌ (عربى‌). اين‌ شرح‌ كه‌ در 913ق‌ به‌ پايان‌ آمده‌ است‌، در 1141ق‌/1729م‌ به‌ زبان‌ سنسكريت‌ ترجمه‌ شده‌، و سپس‌ به‌ انگليسى‌ برگردانده‌ شده‌ است‌ (ريو، ؛ II/153 II/273 S, GAL, I/674; ؛ GAL, پينگري‌، 541-542 ).
3- 5. شرح‌ بر بيست‌ باب‌ در معرفت‌ اسطرلاب‌، تحرير المجسطى‌ و المختصر فى‌ علم‌ الهيئة نصيرالدين‌ طوسى‌ (زوتر، 188 ,149 ؛ بلوشه‌، ؛ II/59 بانكيپور، ؛ XI/62-63 ، GAL همانجا؛ II/930 ؛ GAL,S, ريو، همانجا؛ آقابزرگ‌، همان‌، 13/130، 14/61). 
6. شرح‌ آداب‌ المناظرۀ قاضى‌ عضدالدين‌ ايجى‌ (عربى‌). اين‌ اثر در برخى‌ فهرستها حل‌ آداب‌ العضدي‌ ناميده‌ شده‌ است‌ (همان‌، 13/54). 
7. شرح‌ الدرّ النظيم‌ فى‌ خواص‌ القرآن‌ العظيم‌ (عربى‌). متن‌ كتاب‌ از عبدالله‌ بن‌ اسعد يافعى‌ (همان‌، 8/83 -84، 13/245) است‌ كه‌ بيرجندي‌ در 901ق‌ آن‌ را شرح‌ كرده‌ است‌. 
بيرجندي‌ كتاب‌ تقويم‌ البلدان‌ ابوالفدا را نيز به‌ فارسى‌ ترجمه‌ كرده‌، و جدولهايى‌ شامل‌ مساحات‌ ولايات‌ به‌ آن‌ افزوده‌ است‌ (منزوي‌، 1/184). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة (قرن‌ دهم‌)، به‌ كوشش‌ علينقى‌ منزوي‌، تهران‌، 1366ش‌؛ بيرجندي‌، عبدالعلى‌، ابعاد و اجرام‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ ناجى‌ نصرآبادي‌، بيرجند،1381ش‌؛همو، شرح‌ زيج‌ الغ‌بيگ‌، نسخةخطى‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛خواندمير،غياث‌الدين‌، حبيب‌السير، به‌كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌،تهران‌،1333ش‌؛ شورا، خطى‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ قزوينى‌، زكريا، آثار البلاد، بيروت‌، دارصادر؛ مشار، خانبابا، فهرست‌ كتابهاي‌ چاپى‌ فارسى‌، تهران‌، 1350ش‌؛ همو، مؤلفين‌ كتب‌ چاپى‌ فارسى‌ و عربى‌، تهران‌، 1341ش‌؛ ملامظفر، شرح‌ بيست‌ باب‌، چ‌ سنگى‌، تهران‌، 1274ق‌؛ منزوي‌، احمد، فهرستوارة كتابهاي‌ فارسى‌، تهران‌، 1374ش‌؛ نيز:

Bankipore; Blochet; Eth E , H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; GAL; GAL,S; Pingree, D., ( Birjandi ), EI 2 ; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1871-1881; Storey, C.A., Persian Literature, London, 1972; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900

محمدعلى‌ مولوي‌