بیت

بِیت‌، در اصطلاح‌ ادب‌ كوچك‌ترین‌ واحد شعر كلاسیك‌. هر بیت‌ دارای‌ دو نیمه‌ (یا لَخت‌) است‌ كه‌ به‌ لحاظ وزن‌ عروضی‌ (نک‍ : ه‍ د، عروض‌) یكسان‌اند. هر كدام‌ از این‌ دو نیمه «مصراع‌» یا به‌ تخفیف «مصرع‌» نامیده‌ می‌شود (نک‍ : شمس‌ قیس‌، 40؛ نصیرالدین‌، 118؛ تهانوی‌، 1 /110؛ نیز نک‍ : همایی‌، 1 /93). به‌ واژگان‌ هماهنگ‌ پایانیِ مصراع‌ دوم‌ كه‌ بیت‌ را ــ با توجه‌ به‌ قالب‌ شعر ــ به‌ ابیات‌ پیش‌ و پس‌ یا به‌ مصراعِ اول‌ پیوند می‌دهد، قافیه‌ (ه‍ م) می‌گویند. چنانچه‌ كلمه‌ یا كلماتی‌ بعد از قافیه‌ تكرار شود، آن‌ را ردیف‌ می‌نامند (نک‍ : شمس‌ قیس‌، 188، 192، 235). از آنجا كه‌ برخی‌ از صنایع‌ بدیعی‌ و مباحث‌ عروضی‌ به‌ ساختار و شكل‌ بیت‌ مربوط می‌شود، قدما قسمتهای‌ مختلف‌ بیت‌ را نام‌گذاری‌ كرده‌اند (برای‌ نمونه‌، نک‍ : خطیب‌، 32؛ شمس‌ قیس‌، 41؛ دشتكی‌، 10)؛ بدین‌ترتیب‌ كه‌ به‌ نخستین‌ كلمۀ مصراع‌ اول‌، «صدر» و به‌ آخرین‌ كلمۀ آن «عروض‌» گفته‌اند؛ همچنین‌ واژۀ آغازین‌ مصراع‌ دوم‌ را «ابتدا» و واژۀ پایانی‌ آن‌ را «ضرب‌» یا «عجز» نامیده‌اند. قسمتهای‌ میانی‌ هر دو مصراع‌ نیز «حشو» نام‌ دارد (برای‌ اطلاع‌ دربارۀ وجوه‌ نام‌گذاری‌ بیت‌ و اجزاء آن‌، نک‍ : ابن‌ منظور، ذیل‌ بیت‌؛ شمس‌ قیس‌، همانجا؛ نصیرالدین‌، 52). در آثار ادبی‌ قدیم‌ گاهی‌ واژۀ بیت‌ در معنای‌ دو بیتی‌ (ه‍ م)، شعر چهار مصراعی‌، رباعیِ ملحون‌ و مطلق‌ رباعی‌ نیز به‌ كار رفته‌ است‌ (نک‍ : شمیسا، 16-17). 

تركیبات‌ متداول

بیت‌ مسجع‌ (مسمط یا چهارخانه‌)، بیتی‌ است‌ كه‌ شاعر در وسط هر دو مصراع‌ و پایان‌ مصراع‌ اول‌، از سجع‌ استفاده‌ كند (رادویانی‌، 104؛ رشید وطواط، 61-62)؛ مانند این‌ بیت‌ از مولوی‌ (1 /270): 
آمد موج‌ الست‌، كشتی‌ قالب‌ ببست‌ 
بازچو كشتی‌ شكست‌، نوبت‌ وصل‌ و لقاست‌
بیت‌ مُصَرَّع‌، بیتی‌ است‌ كه‌ در هر دو مصراع‌ آن‌، قافیه‌ رعایت‌ شده‌ باشد (نک‍ : شمس‌ قیس‌، 361). 
بیت‌ مفرد (تك‌ بیت‌ یا بیت‌ فرد)، شعری‌ كه‌ تنها در یك‌ بیت‌ سروده‌ شده‌، و شاعر تمام‌ مقصود خود را بدون‌ نیاز به‌ ابیات‌ بیشتر در آن‌ آورده‌ باشد (نک‍ : همایی‌، 1 /101). 
بیت‌ مُلَمَّع‌، اصطلاحی‌ است‌ برای‌ بیتی‌ كه‌ از یك‌ مصراع‌ عربی‌ و یك‌ مصراع‌ فارسی‌ تشكیل‌ شده‌ باشد (نک‍ : رشید وطواط، 63)؛ مانند این‌ بیت‌ از حافظ (ص‌ 1): 
الا یا ایها الساقی‌ ادر كأساً و ناولها 
كه‌ عشق‌ آسان‌ نمود اول‌ ولی‌ افتاد مشكلها
شاه‌ بیت‌، معمولاً به‌ بهترین‌ بیت‌ قصیده‌ یا غزل‌ (ه‍ م‌م‌) به‌ لحاظ محتوا، بیت‌القصیده‌، بیت‌ الغزل‌ یا شاه‌بیت‌ می‌گویند (نک‍ : شمس‌ قیس‌، 364؛ كاشفی‌، 80؛ نیز نک‍ : لغت‌نامه‌ ... ). 
یادآوری‌ این‌ نكته‌ نیز ضروری‌ است‌ كه‌ در عروض‌ قدیم‌، بیت‌ با توجه‌ به‌ وزن‌ و ترتیب‌ اسباب‌ و اوتاد (نک‍ : ه‍ د، بحر) اسامی‌ گوناگون‌ می‌یافت‌ (برای‌ نمونه‌، نک‍ : خطیب‌، 185؛ نصیرالدین‌، همانجا؛ اسبر، 22-23). 

مآخذ

ابن‌ منظور، لسان‌؛ اسبر، محمد و محمد ابوعلی‌، معجم‌ علم‌ العروض‌، بیروت‌، 1982 م‌؛ تهانوی‌، محمداعلى، كشاف‌ اصطلاحات‌ الفنون‌، به‌ كوشش‌ اشپرنگر، كلكته‌، 1862 م‌؛ حافظ، دیوان‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌ و قاسم‌ غنی‌، تهران‌، 1369ش‌؛ خطیب‌ تبریزی‌، یحیى‌، الوافی‌ فی‌ العروض‌ و القوافی‌، به‌ كوشش‌ فخرالدین‌ قباوه‌، دمشق‌، 1407 ق‌؛ دشتكی‌، منصور، رسالۀ عروض‌ و قافیه‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ نورانی‌ و پدرام‌ میرزایی‌، تهران‌، 1375 ش‌؛ رادویانی‌، محمد، ترجمان‌ البلاغة، به‌ كوشش‌ احمد آتش‌، تهران‌، 1362 ش‌؛ رشید وطواط، محمد، حدایق‌ السحر فی‌ دقایق‌ الشعر، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ شمس‌ قیس‌ رازی‌، محمد، المعجم‌، به‌ كوشش‌ سیروس‌ شمیسا، تهران‌، 1373 ش‌؛ شمیسا، سیروس‌، سیر رباعی‌ در شعر فارسی‌، تهران‌، 1363 ش‌؛ كاشفی‌، حسین‌، بدایع‌ الافكار فی‌ صنایع‌ الاشعار، به‌ كوشش‌ جلال‌الدین‌ كزازی‌، تهران‌، 1369 ش‌؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مولوی‌، كلیات‌ شمس‌، به‌كوشش‌ بدیع‌الزمان‌ فروزانفر، تهران‌، 1363 ش‌؛ نصیرالدین‌ طوسی‌، معیار الاشعار، به‌ كوشش‌ جلیل‌ تجلیل‌، تهران‌، 1369 ش‌؛ همایی‌، جلال‌الدین‌، فنون‌ بلاغت‌ و صناعات‌ ادبی‌، تهران‌، 1363 ش‌.

حمیدرضا شایگان‌فر