بهرام سقای بخاری

بَهْرامْ سَقّایِ بُخاری‌، شاه‌ بیات‌ بردوانی‌ جغتایی‌ ماوراءالنهری‌ (د 970ق‌ /1563م‌)، از عارفان‌ و شاعران‌ بزرگ‌. وی‌ ترك‌نژاد و از قبیلۀ بیات‌ بود (ابوالفضل‌، 1 /175) و نسبش‌ به‌ تركان‌ جغتایی‌ می‌رسید (اكرام‌، 504؛ قدوسی‌، 97). 
بهرام‌ سقا از مریدان‌ شیخ‌ محمد خبوشانی‌ بود (گوپاموی‌، 338) و پیش‌ از تحول‌ روحی‌ و یافتن‌ حالت‌ جذبه‌ و روی‌ آوردن‌ به‌ پیشۀ سقایی‌، مقام‌ و منصبی‌ در سپاه‌ جلال‌الدین‌ محمد اكبرشاه‌ (حك‍ 963-1014ق‌ /1556-1605م‌) داشت‌ (قدوسی‌، 97- 98؛ رضوی‌، II /474). بهرام‌ سقا در 967ق‌ به‌ لاهور و سپس‌ به‌ دهلی‌ رفت‌ و در مزار خواجه‌ نظام‌الدین‌ اولیا (د 725ق‌ /1325م‌) اقامت‌ گزید. وی‌ در این‌ شهر سقایی‌ می‌كرد، در مجالس‌ سماع‌ حضور می‌یافت‌ و در حالتِ وجد و جذبه‌ شعر نیز می‌سرود (بدائونی‌، 3 /243-244؛ رضوی‌، همانجا). او پس‌ از یك‌ سال‌ با برادر كوچك‌ خود، بایزید بیات‌ (ه‍ م‌)، به‌ اكبرآباد (آگره‌) رفت‌ و در آنجا سقاخانه‌ای‌ بنا نهاد؛ اكبرشاه‌ نیز گاه‌ به‌ سقاخانۀ وی‌ می‌آمد و به‌ اشعار او گوش‌ می‌داد (رضوی‌، همانجا؛ بایزید، 242). بهرام‌ در اكبرآباد متهم‌ به «رفض‌» شد و به‌همین‌ سبب‌، دلسرد گشت‌ و اكبرآباد را ترك‌ كرد (قدوسی‌، 99-100). 
برخی‌ از منابع‌ محل‌ وفات‌ و دفن‌ بهرام‌ را سراندیب‌ (احمد، 2 /509)، و برخی‌ دیگر بردوان‌ می‌دانند (قدوسی‌، 104). آرامگاه‌ او زیارتگاه‌ مردمان‌ است‌ (نفیسی‌، 2 /822؛ رضوی‌، II /474-475؛ نیز نک‍ : احمدعلی‌، 2 /854؛ گلچین‌، 2 /827). 
بهرام‌ سقا به‌ زبانهای‌ فارسی‌، تركی‌ و اردو شعر می‌سرود (جمیل‌، 1 /59). دیوان‌ فارسی‌ شاه‌ قاسم‌ انوار و دیوان‌ تركی‌ شاه‌ نسیمی‌ را تتبع‌ كرده‌ (بایزید، 55)، و اشعار بسیاری‌ از خود باقی‌ گذاشته‌ است‌ (بدائونی‌، 3 /244). بیشتر اشعار فارسی‌ وی‌ در قالب‌ غزل‌ و مثنوی‌ است‌. بیش‌ از 30 هزار بیت‌ غزل‌ عارفانه‌ به‌ سبك‌ غزلیات‌ مولانا جلال‌الدین‌ بلخی‌ و قاسم‌ انوار (د 837ق‌ / 1434م‌) سروده‌، و تخلص‌ وی‌ سقا بوده‌ است‌ (نفیسی‌، همانجا). غیر از دیوان‌ غزلیات‌، مثنویهای‌ كوتاه‌ مانند مثنوی‌ در حلواگیری‌ (حلواسازی‌)، مثنوی‌ در آداب‌ خیمه‌دوزی‌ كه‌ به‌ گفتۀ وی‌، ترجمۀ رسالۀ امام‌ جعفر صادق‌(ع‌) است‌، مغنی‌نامه‌ و... از وی‌ برجا مانده‌ است‌. نسخه‌های‌ خطی‌ آثار وی‌ در كتابخانه‌های‌ متعدد پاكستان‌ و هند نگهداری‌ می‌شود (منزوی‌، 7 /723). 

مآخذ

ابوالفضل‌ علامی‌، آیین‌ اكبری‌، لكهنو، 1869م‌؛ احمد، نظام‌الدین‌، طبقات‌ اكبری‌، كلكته‌، 1935م‌؛ احمدعلی‌ هاشمی‌ سندیلوی‌، مخزن‌ الغرائب‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر، لاهور، 1970م‌؛ اكرام‌، محمد، رود كوثر، لاهور، 1986م‌؛ بایزید بیات‌، تذكرة همایون‌ و اكبر، به‌ كوشش‌ محمد هدایت‌ حسین‌، كلكته‌، 1360ق‌ /1941م‌؛ بدائونی‌، عبدالقادر، منتخب‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ احمدعلی‌ صاحب‌، كلكته‌، 1829م‌؛ جمیل‌ جالبی‌، محمد جمیل‌، تاریخ‌ ادب‌ اردو، لاهور، 1975م‌؛ قدوسی‌، اعجاز الحق‌، تذكرة صوفیایی‌ بنگال‌، لاهور، 1965م‌؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، تاریخ‌ تذكره‌های‌ فارسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ گوپاموی‌، محمد قدرت‌الله‌، نتائج‌ الافكار، بمبئی‌، 1336ش‌؛ منزوی‌، خطی‌ مشترك‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌ و در زبان‌ فارسی‌، تهران‌، 1344ش‌؛ نیز: 

Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983.
محمد ناصر