بهاسا

بَهاسا، نامی‌ كه‌ به‌ تسامح‌ برای‌ اشاره‌ به‌ زبان‌ رسمیِ اندونزی‌ به‌ كار می‌رود. دلیل‌ این‌ تسامح‌ آن‌ است‌ كه‌ واژۀ «بهاسا» در زبان‌ اندونزیایی‌ به‌ معنای‌ زبان‌ است‌ و آنچه‌ از آن‌ با عنوان «بهاسای‌ اندونزیایی‌» یاد می‌شود، درواقع‌ زبان‌ اندونزیایی‌ است‌. همین‌ خطا در مورد زبان‌ مالایی‌ هم‌ رخ‌ داده‌ كه‌ در برخی‌ از متون‌ به‌ صورت «بهاسای‌ مالزی‌» ثبت‌ شده‌ است‌ (نک‍ : لیووین‌، 247).
بهاسا یكی‌ از زبانهای‌ خانوادۀ بزرگ‌ آسترونزیایی، و متعلق‌ به‌ شاخۀ مالایی‌ پولینزیایی‌ آن‌ است‌ (همو، 246). این‌ زبان‌ پرگویشورترین‌ زبان‌ اندونزی‌ است‌ كه‌ 7 /6 میلیون‌ گویندۀ بومی‌ دارد و بیش‌ از 110 میلیون‌ نفر آن‌ را به‌ عنوان‌ زبان‌ دوم‌ به‌ كار می‌برند (همو، 246-247). گستردگیِ جغرافیایی‌ و تعدد گویشورانِ این‌ زبان‌ باعث‌ شده‌ است‌ كه‌ بهاسا در فهرست‌ 169 زبانی‌ قرار گیرد كه‌ دولت‌ ایالات‌ متحده‌ از آنها به‌ عنوان «زبانهای‌ حیاتی‌» نام‌ می‌بَرَد. این‌ عنوان‌ به‌ زبانهایی‌ اطلاق‌ می‌شود كه‌ یا باعث‌ رشد دانش‌ بشری‌ در جهان‌ می‌شوند، یا دارای‌ اهمیت‌ امنیتی ‌اقتصادی‌اند (كریستال‌، 342). از نظر روابط خویشاوندی‌، نزدیك‌ترین‌ زبان‌ به‌ بهاسا زبانِ مالایی‌ است‌. از این‌ رو، عده‌ای‌ مالایی‌ را گونه‌ای‌ دیگر از بهاسا می‌دانند (نک‍ : لیووین‌، 247؛ كمبل‌، I /744) و عده‌ای‌ آن‌ را پایه‌ و اساس‌ بهاسا می‌شمارند (باسمن‌، 228). واقعیت‌ آن‌ است‌ كه‌ این‌ دو زبان‌ از لحاظ ویژگیهای‌ واژ ـ واجی‌ زبانهایی‌ مشابهند و جز در برخی‌ از واژه‌های‌ خاص‌، با هم‌ تفاوت‌ اساسی‌ ندارند، اگر چه‌ تفاوتهای‌ ناشی‌ از اختلافاتِ منطقه‌ای‌ در آنها چشم‌گیر است‌ (كمبل‌، همانجا). از این‌ رو، می‌توان‌ گفت‌: تفاوت‌ این‌ دو زبان‌ مقوله‌ای‌ زبان‌شناختی‌ نیست‌، بلكه‌ ریشه‌ در تحولات‌ سیاسیِ اندونزی‌ در 1239ق‌ /1824م‌ دارد (EI2, III /1215).

خط

بهاسا در اندونزی‌ از 1972م‌ با الفبای‌ لاتینی‌ نوشته‌ می‌شود. در ضمن‌ آوای «ی‌» كه‌ در دورۀ نفوذ هلندیها با حرفِ j نمایانده‌ می‌شد، اكنون‌ با حرفِ y نشان‌ داده‌ می‌شود و حرفِ j برای‌ نشان‌ دادنِ صامت «ج‌» به‌ كار می‌رود؛ در حالی‌ كه‌ در مالایی‌ یا بهاسای‌ مالزی‌ علاوه‌ بر الفبای‌ لاتینی‌، برای‌ استفاده‌ از متون‌ مذهبی‌ از خط عربی‌ هم‌ استفاده‌ می‌شود (كمبل‌، همانجا). 

واج‌ شناسی

بنا بر پژوهشهای‌ كمبل‌ بهاسا دارای‌ 22صامت‌ و 8مصوت‌ بدین‌ شرح‌ است‌: 

الف‌ ـ صامتها

انسدادیها: (همزه‌) יp, b, t, d, k, g, .
سایشیها: f, s, š, x, h.
انسدادی‌ ـ سایشیها: č, IJ.

خیشومیها: m, n, ŋ.
روانها: l, r.
نیم‌ مصوتها: y, w.

ب‌ ـ مصوتهـا

i, i, e, ə, a, ɔ, o, u (I /745). مصوتهای‌ مركبِ [ai]، [au] و [ui] نیز در این‌ زبان‌ دیده‌ می‌شوند (EI2, III /1216).
گفتنی‌ است‌ كه‌ بهاسا گرایش‌ زیادی‌ به‌ ایجاد خوشه‌های‌ صامتی‌ ندارد و تقریباً هیچ‌ خوشۀ صامتی‌ در آغاز یا پایانِ واژه‌های‌ این‌ زبان‌ دیده‌ نمی‌شود. تنها خوشه‌های‌ صامتیِ این‌ زبان‌ آنهایی‌ هستند كه‌ با صامتهای‌ خیشومی‌ ساخته‌ می‌شوند (مانندِ nd, mb) و در وسط واژه‌ قرار می‌گیرند. همین‌ مسئله‌ باعث‌ می‌شود كه‌ اكثرِ واژه‌های‌ بهاسا دو هجایی‌ و به‌ صورت «صامت‌ ـ مصوت‌ ـ صامت‌ ـ مصوت‌ ـ صامت‌» (CV-CVC) باشند (همانجا). تكیۀ واژه‌ها معمولاً بر هجای‌ یكی‌ مانده‌ به‌ آخر قرار می‌گیرد، مگر در مواردی‌ استثنایی‌ كه‌ آن‌ هجا شامل‌ مصوت‌ كوتاهِ e- باشد. 

صرف‌ و نحو

اسم‌ و گروه‌ اسمی‌

همان‌گونه‌ كه‌ گفته‌ شد، ریشه‌های‌ واژگانیِ بهاسا عمدتاً دو هجایی‌ هستند. در این‌ زبان‌، وندافزایی‌ ــ به‌ ویژه‌ افزایش‌ پیشوند ــ از زایایی‌ بالایی‌ برخوردار است‌. 
در بهاسا نشانه‌ای‌ برای‌ جنسیت‌ یا شمارِ اسم‌ وجود ندارد و برای‌ مفهومِ جنس‌ به‌ هنگام‌ لزوم‌، از عناصرِ واژگانی‌ استفاده‌ می‌شود (كمبل‌، همانجا). مقولۀ شمار نیز در این‌ زبان‌ از طریق‌ فرایند تكرار متجلی‌ می‌شود؛ مانند كلمات‌ potong (قطعه‌) و potong-potong (قطعه‌ها) (باسمن‌، همانجا). 
این‌ زبان‌ نشانۀ خاصی‌ برای‌ معرفه‌ یا نكره‌ ندارد، اما صفات‌ اشارۀ itu و ini كه‌ پس‌ از اسم‌ قرار می‌گیرند، می‌توانند مفهوم‌ معرفه‌ بودن‌ به‌ اسم‌ بدهند، صفت‌ در این‌ زبان‌ به‌ طور كلی‌ پس‌ از موصوف‌ می‌آید، مانندِ orang baik (مرد خوب‌)، بجز وقتی‌ كه‌ صفت‌ به‌ مقدار اشاره‌ كند كه‌ در این‌ صورت‌ ترتیبِ واژه‌ها بر عكس‌ خواهد بود، مانندِ banyak orang (مردم‌ زیاد) (كمبل‌، I /745-746).
ساختارهای‌ تفضیلی‌ این‌ زبان‌ با قرار دادن‌ صفت‌ در میانِ ساختِ lebih … dari (pada) ایجاد می‌شود، مانند حالت‌ تفضیلیِ malam ini lebih dingin daripada kemarin (امشب‌ از دیشب‌ سردتر است‌) برای‌ صفتِ dingin (سرد) (همو، I /746). نكتۀ جالب‌ توجه‌ در مورد اسامی‌ بهاسا وجودِ واحدهای‌ شمارش‌ در این‌ زبان‌ است‌ كه‌ در گذشته‌ شمار آنها بسیار بوده‌، اما اكنون‌ به‌ 3 كاهش‌ یافته‌ است‌. این‌ واحدها عبارتند از seorang (برای‌ انسان‌)، seekor (برای‌ حیوانات‌) و sebuah (برای‌ اشیاء) (همو، I /747). اسم‌ در این‌ زبان‌ حالت‌ دستوری‌ ندارد و روابطِ نحوی‌ به‌ كمك‌ حروف‌ اضافه‌ بیان‌ می‌شوند (همو، I /748).

فعل‌ و گروه‌ فعلی‌

فعل‌ در بهاسا صرف‌ نمی‌شود، به‌ این‌ معنا كه‌ نشانه‌ای‌ برای‌ شخص‌، شمار یا زمان‌ ندارد. زمان‌ و وجهِ فعل‌ به‌ وسیلۀ قید مشخص‌ می‌شود. همچنین‌ فعل‌ كمكی‌ در این‌ زبان‌ نیست‌ و تغییرات‌ ریشۀ افعال‌ از طریق‌ وند افزایی‌ صورت‌ می‌گیرد (همو، I /747).
نظام‌ فعلی‌ بهاسا از نظرِ «جهتِ فعل‌» (لازم‌ و متعدی‌ بودن‌) و صورتهای‌ متعدد برای‌ فعل‌ مجهول‌ شهرت‌ دارد (باسمن‌، همانجا). در این‌ زبان‌ فعل‌ متعددی‌ هم‌ پیشوندِ -me(N) می‌گیرد و هم‌ پیشوندِ -di كه‌ به‌ ترتیب‌ برای‌ نشان‌ دادنِ صورت‌ معلوم‌، یا مجهول‌ به‌ كار می‌روند (همانجا). 
عنصر منفی‌ سازِ بهاسا tidak است‌ كه‌ پیش‌ از واژۀ منفی‌ شونده‌ قرار می‌گیرد. فعل‌ امر منفی‌ نیز با jangan(lah) ساخته‌ می‌شود، مانندِ janganlah baca buku itu (آن‌ كتاب‌ را نخوان‌) (همو، I /748).
آرایش‌ عمومی‌ واژه‌های‌ بهاسا، وقتی‌ كه‌ تأكید بر فاعل‌ یا نهاد جمله‌ باشد، به‌ صورت «فاعل‌ ـ فعل‌ ـ مفعول‌» است‌، اما در جملاتی‌ كه‌ افعال‌ متعدی‌ دارند و بر مفعول‌ تأكید می‌كنند، آرایشهای‌ OVS یا OSV هم‌ مشاهده‌ می‌شود (همانجا). 

واژه‌های‌ دخیل

بهاسا حاوی‌ شمار قابل‌ توجهی‌ از واژه‌های‌ قرضی‌ است‌ كه‌ عمدتاً از سنسكریت‌ و عربی‌ به‌ آن‌ وارد شده‌اند. سنسكریت‌ به‌ بهاسا هم‌ ادوات‌ دستوری‌ قرض‌ داده‌، هم‌ ذخیرۀ واژگانی‌ آن‌ را غنی‌ ساخته‌ است‌، به‌ طوری‌ كه‌ شمار زیادی‌ از واژه‌های‌ دینی‌ و حقوقی‌، و نیز برخی‌ از اصطلاحات‌ خویشاوندی‌ پس‌ از همگونی‌ با نظام‌ واجی‌ بهاسا، از سنسكریت‌ به‌ آن‌ وارد شده‌اند. نفوذ عربی‌ هم‌ بر زبانهای‌ منطقه‌ و به‌ ویژه‌ بر این‌ زبان‌ كم‌ نبوده‌ است (EI2, III /1216).

مآخذ

Bussman, H., Routledge Dictionary of Language and Linguistics, New York, 1996; Campbell, G. L., Compendium of the World's Languages, London / NewYork, 2000; Crystal, D., The Cambridge Encyclopedia of Language, Cambridge etc., 1989; EI²; Lyovin, A., An Introduction to the Languages of the World, New York /Oxford, 1997.
بهروز محمودی‌ بختیاری‌