بهبودی

بِهْبودی‌، محمود خواجه‌ (1292-1337ق‌ /1875-1919م‌)، نویسنده‌، روزنامه‌نگار و یكی‌ از «رهبران‌ نهضت‌ جدیدیها» در دو دهۀ نخستینِ سدۀ 20م‌ در آسیای‌ مركزی‌. وی‌ در یكی‌ از روستاهای‌ سمرقند در خانواده‌ای‌ روحانی‌ زاده‌ شد. پس‌ از تحصیل‌ مقدمات‌، در قاضی‌ خانۀ سمرقند ابتدا میرزا (منشی‌) و سپس‌ مفتی‌ گردید («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، II /202).
بهبودی‌ در 1318ق‌ /1900م‌ از راه‌ عثمانی‌ به‌ مكه‌ و از آنجا به‌ مصر رفت‌ و در طول‌ این‌ سفر، كم‌ و بیش‌ با جریانهای‌ تجددگرایانه‌ و به‌ ویژه‌ با آموزش‌ و پرورش‌ نوین‌ آشنا شد. سیاحت‌ در روسیه‌ و دیدن‌ شهرهای‌ غازان‌، اوفا، اورنبورگ‌، مسكو و پترزبورگ‌ در سالهای ‌1321-1322ق‌ /1903-1904م‌، او را بیش‌ از پیش‌ به‌ لزوم‌ اصلاحات‌ در عرصه‌های‌ مختلف‌ زندگی‌ اجتماعی‌ و آموزشی‌ در دیار خود متوجه‌ و معتقد ساخت‌ (همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ تاجیك‌»، I /439). فعالیتهای‌ جدی‌ فرهنگی‌ وی‌ و پیوستن‌ به‌ نهضت‌ جدیدیها ــ كه‌ به‌ دنبال‌ رواج‌ در غازان‌، كریمه‌ و قفقاز، در آسیای‌ مركزی‌ نیز در حال‌ شكل‌گیری‌ بود ــ از همین‌ زمان‌ آغاز می‌شود («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، VII /212).
وی‌ در همین‌ سالها چند جلد كتاب‌ درسی‌ بر اساس «اصول‌ جدید» و غالباً در زمینۀ تاریخ‌ و جغرافیا تألیف‌ كرد، از جمله‌ منتخب‌ جغرافیای‌ عمومی‌، كتاب‌ الاطفال‌، مختصر تاریخ‌ اسلام‌، عملیات‌ اسلام‌، مدخل‌ جغرافیایی‌ عمران‌ و مختصر جغرافیای‌ روسیه‌ ( ایرانیكا، IV /99؛ («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، II /202-203؛ «دائرةالمعارف‌ تاجیك‌»، همانجا؛ دانشنامه‌...، 1 /204). 
بهبودی‌ روزنامه‌نگاری‌ را نیز از همین‌ سالها با نوشتن‌ مقاله‌ در دو روزنامه‌ كه‌ هر دو از سوی‌ دولت‌ تزاری‌ در آسیای‌ مركزی‌، یكی‌ به‌ زبان‌ روسی‌ و دیگری‌ به‌ دو زبان‌ روسی‌ و ازبكی‌ منتشر می‌شد، آغاز كرد ( ایرانیكا،همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ تاجیك‌»، VII /447-448). وی‌ در مقالات‌ خود بیشتر به‌ ترویج‌ تعلیم‌ و تربیت‌ اسلامی‌ می‌پرداخت‌، اما فعالیت‌ او در زمینۀ روزنامه‌نگاری‌ از سپتامبر 1906 ــ كه‌ گروهی‌ از جدیدیها به‌ رهبری‌ منورقاری‌ و خود وی‌ دوهفته‌ نامۀ تركی‌ (ازبكی‌) خورشید را در تاشكند منتشر كردند ــ بُعد دیگری‌ یافت‌. بهبودی‌ در شمارۀ 6 همان‌ نشریه‌ كه‌ پس‌ از انتشار شمارۀ دهم‌ از طرف‌ مقامات‌ تزاری‌ توقیف‌ گردید، مقاله‌ای‌ به‌ چاپ‌ رساند و در آن‌ از برنامۀ جدیدیها برای‌ اصلاحات‌ در آسیای‌ مركزی‌ سخن‌ گفت‌ ( ایرانیكا، همانجا؛ بنیگسن‌، 162).
وی‌ چندماه‌ بعد، بازرگانی‌ به‌ نام‌ عظیم‌ بایف‌ را در انتشار روزنامه‌ای‌ با عنوان‌ تجار در تاشكند یاری‌ كرد. در اواخر سال‌ 1906م‌ به‌ اتفاق‌ چند تن‌ از جدیدیها روزنامۀ حقیقت‌ را كه‌ اندكی‌ 
پس‌ از انتشار به‌ شهرت‌ تغییر نام‌ یافت‌، منتشر كردند. این‌ روزنامه‌ نیز پس‌ از انتشار 10 شماره‌ توقیف‌ گردید ( ایرانیكا، همانجا؛ بنیگسن‌، 163-164).
بهبودی‌ پس‌ از فرو نشستن‌ موجهای‌ انقلاب‌ نخست‌ روسیه‌ همچنان‌ به‌ فعالیتهای‌ فرهنگی‌ خود ادامه‌ داد. در 1326ق‌ /1908م‌ خانۀ خود در سمرقند را در اختیار عبدالقادر شكوری‌، بنیان‌گذار نخستین‌ مدرسۀ تاجیكی‌ به‌ سبك‌ نو در آن‌ شهر گذاشت‌ و او را از كمكهای‌ مادی‌ و معنوی‌ خود بهره‌مند گردانید («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، II /203). وی‌ كتابخانه‌ای‌ عمومی‌ و نیز بنگاهی‌ انتشاراتی‌ برای‌ نشر آثار خود تأسیس‌ كرد و خریطة تركستان‌، بخارا و خیوه‌ را كه‌ به‌ زبان‌ ازبكی‌ تألیف‌ نموده‌ بود، در همان‌جا به‌ چاپ‌ رساند (همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ تاجیك‌»، I /439).
بهبودی‌ در 1330ق‌ /1912م‌ نخستین‌ نمایشنامۀ ازبكی‌ با عنوان‌ پدركش‌ را كه‌ موضوع‌ رقابت‌ میان‌ بازرگانی‌ سنتی‌ و جدید بود، نوشت‌. این‌ نمایشنامه‌ بارها در شهرهای‌ مختلف‌ ماوراءالنهر به‌ روی‌ صحنه‌ رفت («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، همانجا). 
بهبودی‌ از 1331ق‌ بار دیگر به‌ روزنامه‌نگاری‌ روی‌ آورد و ابتدا روزنامۀ سمرقند را كه‌ غیر از مقالات‌ ازبكی‌، مقالاتی‌ به‌ فارسی‌ تاجیكی‌ و روسی‌ نیز در آن‌ درج‌ می‌گردید، منتشر كرد و سپس‌ مجلۀ آیینه‌ را از رمضان‌ 1331 تا شعبان‌ 1333 / اوت‌ 1913تا ژوئن‌ 1915 به‌ زبانهای‌ تركی‌ ازبكی‌ و فارسی‌ تاجیكی‌ انتشار داد (بنیگسن‌ 167-165؛ «دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، همانجا). به‌ گفتۀ بِرگل‌ این‌ مجله‌ احتمالاً بهترین‌ نشریۀ ادواری‌ محلی‌ پیش‌ از انقلاب‌ اكتبر آسیای‌ مركزی‌ بوده‌ است‌ ( ایرانیكا، IV /99)، و بجز آسیای‌ مركزی‌، در قفقاز، ایران‌، تركیه‌، افغانستان‌ و تاتارستان‌ نیز خوانندگانی‌ داشته‌ است («دائرةالمعارف‌ تاجیك‌»، V /309).
بهبودی‌ مقالاتی‌ را كه‌ می‌نوشت‌ و یا ترجمه‌ می‌كرد، در نشریات‌ دیگری‌ چون‌ ترقی‌، شورا، وقت‌ و ولایت‌ تركستان‌ نیز به‌ چاپ‌ می‌رساند. اندیشه‌های‌ روشنگرانۀ بهبودی‌ و فعالیتهای‌ خستگی‌‌ناپذیر او در زمینۀ اصلاح‌‌طلبی‌ و جانبداری‌ از علوم‌ و فنون‌ دنیوی‌، حقوق‌ زنان‌ و... سبب‌ اعتراض‌ و حملات‌ شدید شد و به‌ دهریگری‌ و انحراف‌ از اسلام‌ راستین‌ متهم‌ گردید («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، همانجا)؛ درحالی‌‌كه‌ وی‌ از روشنفكرانی‌ بود كه‌ نهضت‌ جدیدیها را بدون‌ تفكر اسلامی‌ مردود می‌دانست‌ (حسین‌‌پور، 243). 
بهبودی‌ در كنار فعالیتهای‌ فرهنگی‌ به‌ سیاست‌ نیز می‌پرداخت‌ و بر اساس‌ میانه‌ روی‌ و از منظر اصلاح‌ طلبی‌ برای‌ پیشرفت‌ نظام‌ حاكم‌ بر بخارا می‌كوشید و مردم‌ را به‌ پشتیبانی‌ از امیر آن‌ 
فرا می‌خواند؛ اما هنگامی‌ كه‌ نظام‌ حاكم‌ بر بخارا را مانعی‌ جدی‌ بر سر راه‌ اصلاحات‌ دید، در سخنرانی‌ خود در آوریل‌ 1917 از گروه‌ بخاراییان‌ جوان‌ خواست‌ تا امیر را وادار به‌ اجرای‌ سریع‌ اصلاحات‌ كنند ( ایرانیكا، IV /100). وی‌ اگر چه‌ در جریان‌ انقلاب‌ 1905م‌ از مشروطۀ سلطنتی‌ دفاع‌ می‌كرد، اما در آوریل‌ 1917 از سرنگونی‌ دولت‌ تزاری‌ اظهار خوشحالی‌، و به‌ استقلال‌ آسیای‌ مركزی‌ ابراز امیدواری‌ كرد؛ هر چند حوادث‌ بعدی‌ او را متقاعد ساخت‌ كه‌ تركستان‌ خود مختار وابسته‌ به‌ روسیه‌ بهتر از امارت‌ بخارای‌ مستقل‌ با امیری‌ مستبد است‌ («دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، همانجا). 
بهبودی‌ كه‌ ابتدا با بلشویكها مخالفت‌ می‌كرد و شایعاتی‌ نیز دربارۀ مناسبات‌ او با منشویكها، بریتانیا و حتى عضویتش‌ در یك‌ سازمان‌ نظامی‌ ضد بلشویكی‌ بر سر زبانها بود، بعدها به‌ موازات‌ استقرار نظام‌ بلشویكی‌، به‌ تدریج‌ با این‌ نظام‌ به‌ همكاری‌ پرداخت‌؛ چنان‌ كه‌ در مۀ 1918 به‌ عنوان «كمیسر معارف‌ شورای‌ كارگران‌ و دهقانان‌ مسلمان‌ سمرقند» انتخاب‌ شد و در تابستان‌ همان‌ سال‌ در كمیسیون‌ تدوین‌ قوانین‌ جمهوری‌ خودمختار تركستان‌ شركت‌ جست‌ ( ایرانیكا،«دائرةالمعارف‌ ازبك‌»، همانجاها). 
بهبودی‌ در مارس‌ 1919 در سفر به‌ قلمرو امیر بخارا، در شهر سبز به‌ اتهام‌ جاسوسی‌ برای‌ بلشویكها دستگیر شد و پس‌ از تحمل‌ دوماه‌ زندان‌ و شكنجه‌، به‌ فرمان‌ امیر عالم‌ خان‌ در شهر نسف‌ (قَرشی‌ كنونی‌) اعدام‌ گردید (همانجاها).

مآخذ

 حسین‌‌پور، اكرم‌ و دیگران‌، ماهیت‌ تحولات‌ در آسیای‌ مركزی‌ و قفقاز، تهران‌، 1373ش‌؛ دانشنامۀ ادب‌ فارسی‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ انوشه‌، تهران‌، 1375ش‌؛ نیز: 

Bennigsen, A. and Ch. Lemercier - Quelquejay, La Presse et le mouvement national chez les Musulmans de Russie avant 1920, Paris, 1964; Entsiklopediyai Sovetii Tochik, Dushanbe, 1978-1987; Iranica; Türkiye diyanet vakf o İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993; Uzbek Sovet entsiklopediyasi, Tashkent, 1972 
رحیم‌ رئیس‌‌نیا