بهار اصفهانی

بَهارِ اِصْفَهانی‌، محمدعلی، خوش‌نویس، شاعر و تذكره‌‌نویس‌ سدۀ 13ق‌ / 19م‌. بیشتر محققان نام‌ پدر او را ابوطالب‌، مذهَّب‌ اصفهانی (سهیلی‌، 50؛ گلچین‌، 2 /185)، و برخی‌ نام‌ خود او را محمد دانسته‌اند (نک‍ : قدسی‌، 102). 
بهار در اصفهان‌ به‌ دنیا آمد و در نوجوانی به‌ تحصیل‌ پرداخت‌، اما دیری‌ نپایید كه‌ مدرسه‌ را ترك كرد و به‌ فراگیری‌ هنر تذهیب‌ روی‌ آورد (محیط،«ی‌ ـ ل‌»). بهار نزدپدر خود، تذهیب‌، خوش‌نویسی‌، تشعیر و ابری‌ سازی‌ را آموخت‌ (سهیلی‌، همانجا؛ كریم‌‌زاده‌، 2 /917) و در آموختن‌ هنر خوش‌ نویسی‌ از زین‌ العابدین‌ اشرف‌ الكتاب‌ اصفهانی‌، نیز بهره‌ برد (همایی‌، 8) و پس‌ از تسلط بر این‌ هنر، آن‌ را وسیلۀ امرار معاش‌ خود ساخت‌ (محیط، «ل‌»). 
بهار به سرودن شعر نیز می‌پرداخت (همو، «م‌»). قصاید و تذهیب‌ او طرف‌ عنایت‌ و توجه‌ فتحعلی‌شاه‌ بود. سخن‌ اعتمادالسلطنه‌ (1 /288) مبنی‌ بر اینكه «وقتی‌ [بهار] به‌ تهران‌ آمد و پس‌ از چندی‌ به‌ اصفهان‌ بازگشت‌»، مؤید توجه‌ فتحعلی‌ شاه‌ به‌ هنربهار و دیدار این‌ دو با یكدیگر است‌. در دورۀ سلطنت‌ محمد شاه‌ (1250-1264ق‌ /1834- 1848م‌) كه‌ حكومت‌ اصفهان‌ در 1254ق‌ به‌ معتمد الدوله‌ منوچهر خان‌ گرجی‌ واگذار شد (نک‍ : جابری‌ انصاری‌، 257)، بهار به‌ خدمت‌ وی‌ درآمد و به‌ مدح‌ او پرداخت‌ (نک‍ : محیط، همانجا)؛ اما پس از چندی‌ حسادت‌ بدخواهان‌ را برانگیخت‌ و به‌ سرقت‌ اشعار مجمر زواره‌ای‌ متهم‌ شد (همو، «ز ح‌»). به‌ گفتۀ محیط طباطبایی‌ (نك : ص «ز»)، بهار در مقام‌ دفاع‌ از خود برآمد و تذكرۀ یخچالیه‌ را در پاسخ‌ به‌ بدخواهان‌ خود نوشت‌. بهار با بسیاری‌ از شاعران‌ و ادیبان‌ همعصر خود هم‌نشینی‌ داشت‌ كه‌ از جملۀ آنها می‌توان‌ از میرزا فتح‌ الله‌ اسود، اسماعیل‌ صباغ‌، علی‌ شوقی‌ (نک‍ : بهار، 27- 28، 82-84، 97- 99)، وفای‌ زواره‌ای‌، صفای‌ زواره‌ای‌ (محیط، «ح‌ ـ ط»)، و نیز مهدی‌ ارباب‌ اصفهانی‌ و محمدحسین‌ ادیب‌ اصفهانی‌ (پدر بزرگ‌ و پدر محمد علی‌ فروغی‌) (ادیب‌، 1-3) نام‌ برد. 
بهار در دورۀ پایانی‌ عمر، تخلص «فرهنگ‌» را برای‌ خود برگزید (محیط، «ز»، «ح‌»). دربارۀ محل‌ و زمان‌ درگذشت‌ وی‌ اختلاف است. اعتماد‌السلطنه (همانجا) این واقعه را در اصفهان ‌دانسته‌، ولی‌ قدسی‌(ص‌ 103) می‌گویدكه‌ او در 1313ق‌ /1895م‌، دركربلادرگذشته‌، و در نجف‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شده‌ است‌. از بهار 4 پسر و دو دختر به‌ یادگار ماند كه‌ همگی‌ اهل‌ علم‌ و دانش‌ و هنر بودند (همو، 102، 105). 

آثـار

قابلیتهای‌ هنری‌ بهار در زمینه‌های‌ تذهیب‌، تشعیر، ابری‌ سازی‌، حل‌ كاری‌ و خوش‌ نویسی‌ (نسخ‌، ثلث‌ و رقاع‌) جلوه‌‌گر شد (قدسی‌، 102؛ كریم‌‌زاده‌، همانجا؛ هدایت‌، 5 /840) و استعدادهای‌ ادبی‌ وی‌ در سرودن‌ شعر و نگارش‌ تذكره‌، زمینۀ بروز یافت‌ (دیوان‌‌بیگی‌، 2 /1359؛ كریم‌‌زاده‌، همانجا). از این‌رو، آثار بهار در دو زمینۀ هنری‌ و ادبی‌ قابل‌ بررسی‌ است‌: آثار هنری بهار، بیشتر به‌صورت كتابت‌، تذهیب‌ قرآن و تذهیب‌ كتابهای دعاست‌ كه‌ برخی‌ از این‌ آثار در موزه‌ها نگهداری‌ می‌شود (قدسی‌، 103، 105-106)، ولی‌ آثار ادبی‌ او از تنوع‌ بیشتری‌ برخوردار است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: 
1. تذكرۀ یخچالیه‌. از مقدمۀ بهار بر این‌ تذكره‌ برمی‌آید كه‌ وی‌ به‌ پیشنهاد یكی‌ از دوستانش‌، مصمم‌ می‌شود با تألیف‌ تذكره‌ای‌ توجه‌ محمد شاه‌ را به‌ خود جلب‌ كند و بدین‌ ترتیب‌ به‌ دربار او راه‌ یابد؛ همچنین‌ موجبات‌ تفریح‌ خاطر دوستان‌ خود را فراهم‌ سازد (بهار، 13، 16-22)، هر چند كه محیط طباطبایی‌ انگیزۀ او را از تألیف‌ این‌ كتاب، كینه‌كشی‌ و نقد بدگویان‌ دانسته‌ است‌ (ص «ز»). هدایت‌ (همانجا) این‌ تذكره‌ را به «طرب‌ الاحباب‌» موسوم‌ ساخته‌ است‌. 
تذكرۀ یخچالیه‌ شامل‌ یك‌ مقدمه‌ در سبب‌ تألیف‌ كتاب‌، یك‌ بخش‌ در شرح‌ احوال‌ و اشعار نزدیك‌ به‌ 27تن‌ و بخش‌ پایانی‌ هم‌ شامل‌ قصایدی‌ است‌ در ستایش‌ محمد شاه‌ قاجار. این‌ كتاب‌ نخستین‌ بار به‌ كوشش‌ محمد حسین‌ ادیب‌ (ذكاء الملك‌) در 1290ق‌ در تهران‌ و آخرین‌ بار نیز در همین‌ شهر در 1321ش‌ به‌ كوشش‌ احمد گلچین‌ معانی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 
2. مدایح‌ المعتمدیه‌، تذكره‌ای است‌ شامل‌ احوال‌ و اشعار شاعرانی‌ كه‌ منوچهر خان‌ گرجی‌ را مدح‌ گفته‌اند. این‌ تذكره‌ در 3 قسمت‌ فراهم‌ آمده‌ است‌: مقدمه‌، در شرح‌ حال‌ منوچهر خان‌ و تاریخچه‌ای‌ از دوران‌ حكومت‌ او؛ ترجمۀ احوال‌ 98 شاعر به‌ ترتیب‌ حروف‌ الفبا؛ و خاتمه‌ در شرح‌ احوال‌ مؤلف‌. بهار این‌ اثر را در 1259ق‌ به‌ پایان‌ رساند، ولی‌ تا زمان‌ مرگ‌ منوچهر خان‌ (1263ق‌ /1847م‌) به‌ تكمیل‌ آن‌ مشغول‌ بود. این‌ تذكره‌ تا كنون‌ به‌ چاپ‌ نرسیده‌، ولی‌ دست‌ نویسهایی‌ از آن‌ باقی‌ است‌ (گلچین‌، 2 /185- 189). 

مآخذ

 ادیب، محمدحسین، مقدمه بر تذكرۀ یخچالیه‌ (نک‍ : هم‍ ، بهار اصفهانی‌)؛ اعتماد السلطنه‌، محمد حسن‌، المآثر و الآثار، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1363ش‌؛ بهار اصفهانی‌، محمد علی‌، تذكرۀ یخچالیه‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچین‌ معانی‌، تهران‌، 1321ش‌؛ جابری‌ انصاری‌، حسن‌، تاریخ‌ اصفهان‌ و ری‌ ، اصفهان‌، 1321ش‌؛ دیوان‌ بیگی‌، احمد علی‌، حدیقة الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1365ش‌؛ سهیلی‌ خوانساری‌، احمد، مقدمه‌ بر گلستان‌ هنر قاضی‌ احمد قمی‌، تهران‌، 1366ش‌؛ قدسی‌، منوچهر، «میرزا محمد‌علی خوش‌نویس اصفهانی و فرزندان فاضل‌ هنرمندش‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1354ش‌، س‌ 14، شم‍ 157؛ كریم‌ زاده‌، محمد علی‌، احوال‌ و آثار نقاشان‌ قدیم‌ ایران‌، لندن‌، 1369ش‌؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، تاریخ‌ تذكره‌های‌ فارسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ محیط طباطبایی‌، محمد، مقدمه‌ بر تذكرۀ یخچالیه‌ (نک‍ : هم‍ ، بهار اصفهانی‌)؛ هدایت‌، رضا قلی‌، مجمع‌ الفصحاء، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1340ش‌؛ همایی‌، جلال‌ الدین‌، مقدمه‌ بر دیوان‌ طرب‌ بن‌ همای‌ شیرازی‌ اصفهانی‌، تهران‌، 1342ش‌.

علی‌ میرانصاری‌