بهار، احمد

بَهار، احمد (1268-1336ش‌ /1890- 1958م‌)، معروف‌ به‌ شیخ‌ احمد بهار، نویسنده‌، شاعر و روزنامه‌نگار سیاست‌ پیشه‌. وی‌ در مشهد به‌ دنیا آمد. پدرش‌ محمدكاظم‌ تهرانیان‌ از شاعران‌ و بازرگانان مشهد بود. بهار تحصیلات خود را از مدرسۀ فاضل‌خان‌ و خیرات‌خان‌، نزد استادانی‌ چون‌ میرزا محمدباقر مدرس‌ و شیخ‌ عبدالجواد ادیب‌ نیشابوری‌ آغاز كرد و در تهران‌، كربلا و نجف‌ به‌ تكمیل‌ تحصیلات‌ پرداخت‌ (بهار، جلیل‌، 13، 14؛ بهار، راشد، 6-7). 
با آغاز نهضت‌ مشروطیت‌، بهار سخت به آن دل‌ بست‌ و حزب‌ دموكرات‌ خراسان‌ را با برخی‌ از همفكران‌ خود بنیان‌ نهاد. مواضع‌ تند او در این‌ ایام‌ سبب‌ شد تا مدتی‌ توقیف‌، و در زندان‌ روسها در قوچان حبس شود (بهار، جلیل‌، 15). وی‌ در 1296ش‌، روزنامۀ بهار را به‌ عنوان‌ ارگان‌ حزب‌ مذكور منتشر ساخت‌ و به‌ درج‌ سروده‌ها و نوشته‌های‌ سیاسی‌ خود ــ كه‌ رویكردی‌ بیگانه‌ ستیز داشت‌ ــ پرداخت‌ (همو، 16، 161). انتقادات‌ شدید او از عقد قرارداد 1919م‌، میان‌ ایران‌ و انگلیس‌ و درج‌ مقالاتی‌ با عنوان «كرزن‌ چه‌ می‌گوید؟»، موجب‌ توقیف‌ روزنامۀ بهار (4 رمضان‌ 1337ق‌ /3 ژوئن‌ 1919م‌) و دستگیری‌ و تبعید خود او به‌ عثمانی‌ شد (بهار، راشد، 14؛ میرانصاری‌، 1 /565، 579، 583 بب‍‌ ). 
زندگی بهار با آنكه در استانبول با عسرت و تنگدستی می‌گذشت، اما او همچنان‌ به‌ نوشتن‌ و سرودن‌ ادامه‌ می‌داد و نوشته‌های‌ خود را برای‌ نشریات‌ تهران‌ ارسال‌ می‌كرد (بهار، جلیل‌، 24- 25). وی‌ پس‌ از یك‌ سال‌ اقامت‌ در استانبول‌، در زمستان‌ 1299ش‌، از راه‌ روسیه‌ به‌ ایران بازگشت و در تهران اقامت‌ گزید و باز به‌ مخالفت‌ با قرارداد 1919م برخاست (همو، 341-343). آشنایی‌ او با سیدحسن‌ مدرس‌ و همكاری‌ با ملك‌ الشعرا بهار و میرزادۀ عشقی‌ در نشر روزنامۀ قرن‌ بیستم‌ در این‌ دوره‌ از رویدادهای‌ مهم‌ زندگی‌ اوست‌ (همو، 16؛ بهار، جلیل‌، 32-33، 168). در این‌ زمان‌، پدر بهار دستگیر شد و او به‌ ناگزیر به‌ مشهد بازگشت‌ و به‌ قیام‌ كلنل‌ محمدتقی‌خان‌ پسیان‌ پیوست‌ (همو، 33) و پس‌ از تشكیل‌ حزب‌ ملّیون‌ خراسان‌، روزنامۀ خود را در اختیار این‌ حزب‌ قرار داد (همو، 176-177) و با هماهنگی و تأیید كلنل به درج‌ سروده‌های‌ ضدانگلیسی‌ در آن‌ پرداخت‌ (همو، 177- 178). 
پس‌ از شكست‌ كلنل‌ و قتل‌ وی‌ (1300ش‌)، بهار نیز در 13 آبان‌ همان‌ سال‌، در مشهد در زمرۀ دیگر یاران‌ كلنل‌ دستگیر، و روانۀ زندان‌ گردید (همو، 178-179؛ میرانصاری‌، 1 /587)، اما یك‌ ماه‌ بعد آزاد شد (بهار، جلیل‌، 181). پس‌ از مدتی‌، وی‌ در انتخابات‌ دورۀ پنجم‌ مجلس‌ از خراسان‌ شركت جست‌ و به‌ نمایندگی‌ مردم‌ مشهد انتخاب‌، و روانۀ تهران‌ شد، اما به‌ سبب‌ مخالفت‌ رضاخان‌ نتوانست‌ به‌ مجلس‌ راه‌ یابد و به‌ رغم‌ اصرار سیدحسن‌ مدرس‌، تهران‌ را ترك‌ كرد و به‌ مشهد بازگشت‌ (همو، 44- 45). 
بهار در دورۀ سلطنت‌ رضاشاه‌ هم‌ دست‌ از فعالیتهای‌ سیاسی‌ باز نكشید و حتى ماده‌ تاریخ‌ جلوس‌ او را در قطعه‌ای‌ طنزآمیز و بسیار گزنده‌ بیان‌ كرد (نک‍ : ص‌ 17). 
از مهم‌ترین‌ رویدادهای‌ زندگی‌ بهار در این‌ دوره‌ ماجرای‌ مسجد گوهرشاد بود. در تیرماه‌ 1314 پس‌ از سركوب‌ شدید گروهی‌ از مردم‌ مشهد كه‌ برای‌ اعتراض به‌ قانون‌ استفادۀ اجباری‌ از كلاه‌ در مسجد گوهرشاد گرد آمده‌ بودند، برخی‌ از فعالان‌ سیاسی‌ از جمله‌ بهار دستگیر شدند. بهار 20 ماه‌ در زندان‌ ماند تا به‌ شفاعت‌ كسانی‌ چون‌ ملك‌ الشعرا بهار در پایان‌ سال‌ 1315ش‌ آزاد گردید (نک‍ : بهار، جلیل‌، 152-153، 202-249؛ میرانصاری‌، 1 /593 -603). 
بهار پس‌ از رهایی‌ از زندان‌، در تهران‌ مقیم‌ شد. زندگی‌ او در این‌ دوره‌، با سختی‌ و عسرت‌ همراه‌ بود (بهار، جلیل‌، 250-251). پس از خروج رضاشاه از ایران‌ (شهریور 1320)، بهار انتشار مجدد روزنامۀ بهار را از سر گرفت‌ (نک‍ : همو، 252-260؛ میرانصاری‌، 1 /612-617). مدتی بعد، وی در دورۀ نخست‌ وزیری‌ قوام‌ السلطنه به ریاست‌ ادارۀ مطبوعات‌ و اطلاعات‌ نخست‌وزیری‌ رسید و اندكی‌ پس‌ از آن‌، منشی‌ مخصوص‌ نخست‌ وزیر شد (بهار، راشد، 19). در دورۀ دكتر محمد مصدق‌ و دولت‌ ملی‌ وی‌ نیز، بهار ریاست‌ دفتر نخست‌ وزیر را در دست‌ داشت‌ (همو، 20؛ بهار، جلیل‌، 265، 435- 438، 442-444). پس‌ از كودتای‌ 28 مرداد 1332، وی‌ در وزارت‌ فرهنگ‌ مشغول‌ به‌ كار شد و سرانجام‌ در 14 بهمن‌ 1336، در تهران‌ درگذشت‌ و در گورستان‌ ابن‌ بابویه‌ و در كنار شهدای‌ 30 تیر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بهار، راشد، 20-21). 

اندیشۀ سیاسی‌

بهار در یكی‌ از پرتلاطم‌ترین‌ دوره‌های‌ تاریخ‌ ایران‌ می‌زیست‌، دوره‌ای كه در آغاز آن‌، انقلاب‌ مشروطیت‌ (1324ق‌ / 1906م‌) و در اواخر آن‌، كودتای‌ 28 مرداد 1332، قرار داشت‌. در این‌ دوره‌ كه‌ بیش‌ از 50 سال‌ به‌ درازا كشید، بهار در بسیاری‌ از جریانهای‌ سیاسی‌، حضوری مستقیم‌ و گاه‌ مؤثر داشت‌. وی‌ افزون‌ بر تشكیل‌ حزب‌ دموكرات‌ خراسان‌ و نیز حزب‌ ملیون‌ خراسان‌، به‌ تأسیس‌ انجمن‌ دموكراتهای‌ خراسان‌، انجمن‌ اتحاد ایران‌ و حزب‌ آزادی‌خواهان‌ نیز دست‌ زد (بهار، جلیل‌، 167، 176، 184، 186، 191). 

فعالیتهای‌ روزنامه‌نگاری

بهار، عمدتاً با نشریاتی‌ چون‌: طوس‌، دبستان‌، نوبهار، چمن‌ و قرن بیستم‌ (همو، 15، 33) همكاری‌ داشت‌ و روزنامۀ بهار را نیز مستقلاً در مشهد و تهران‌ انتشار می‌داد و سردبیری‌ و نوشتن‌ عمدۀ مقالات آن را خود برعهده‌ داشت‌. 
امتیاز روزنامۀ بهار در سوم‌ حوت‌ 1296ش‌، به‌ دشواری‌ و با وجود مخالفتهای‌ اولیۀ وزارت‌ معارف‌ صادر شد (میرانصاری‌، 1 /568 - 577؛ بهار، جلیل‌، 157-160) و بنا به‌ درخواست‌ خود بهار قرار بر آن‌ بود كه‌ هفته‌ای‌ 3 روز منتشر شود (میرانصاری‌، 1 /568)، اما به‌ گفتۀ صدر هاشمی‌ (2 /29)، به‌ صورت‌ هفتگی‌ و بعداً روزانه‌ منتشر می‌شد. 
روزنامۀ بهار به‌ عنوان نشریه‌ای سیاسی و ادبی‌ شناخته‌ می‌شد (همو، 1 /569)، ولی‌ هدف‌ اصلی‌ آن‌ بیشتر مسائل‌ سیاسی‌ و در جهت‌ ضدیت‌ با حضور روس‌ و انگلیس‌ در ایران‌ بود. گزارشهای‌ مأموران‌ سیاسی‌ انگلیس‌ در مشهد، گویای‌ همین‌ امر است‌ (نک‍ : بهار، جلیل‌، 16، 161، 162). بنابر اسناد موجود، این‌ روزنامه‌ بارها توقیف‌ گردید، نخستین‌ توقیف آن در دوم‌ شهریور 1297ش‌، در دورۀ والیگری احمد قوام در خراسان، و گویا با فشار سركنسول‌ انگلیس‌ در مشهد اتفاق‌ افتاد؛ هرچند مدتی‌ بعد به‌رغم‌ مخالفت‌ سركنسول‌، انتشار آن‌ از سر گرفته‌ شد (همو، 164-166). دومین‌ بار هم‌ روزنامۀ بهار، باز به سبب‌ درج‌ مقاله‌ای‌ ضدانگلیسی‌ دربارۀ قرارداد 1919م‌ توقیف‌ شد (میرانصاری‌، 1 /579-585)؛ اما سومین‌ توقیف‌ آن‌، پس‌ از سركوبی‌ قیام‌ محمدتقی‌خان‌ پسیان‌ (1300ش‌) و دستگیری‌ احمد بهار، صورت‌ پذیرفت‌ (بهار، جلیل‌، 182). 
در 1304ش‌، بهار تصمیم‌ گرفت‌ نشریۀ جدیدی‌ به‌ نام‌ ترویج‌ الاسلام‌، به‌ جای‌ روزنامۀ بهار منتشر سازد، ولی‌ كار به‌ انجام‌ نرسید (همو، 193). در اردیبهشت 1307، چهارمین‌ توقیف‌ روزنامۀ بهار روی‌ داد و علت‌ آن‌، درج‌ مقاله‌ای‌ برضد تیمورتاش‌ تحت‌ عنوان «وزیر دربار پهلوی‌» بود. این‌ توقیف‌ تا مرداد همین‌ سال‌ ادامه‌ یافت‌ و سرانجام‌ به‌كوشش‌ خود تیمورتاش‌ اجازۀ انتشار یافت‌ (همو، 194-199؛ میرانصاری‌، 1 /586 ، 588-592). پس‌ از واقعۀ مسجد گوهرشاد و دستگیری‌ بهار، روزنامۀ او نیز در 14 مرداد 1314، برای‌ چندمین‌بار توقیف‌ گردید (بهار، جلیل‌، 205) كه‌ ظاهراً این‌ توقیف‌ در تمامی دوران باقی ماندۀ حكومت‌ رضاشاه‌ ادامه‌ یافت‌. 
پس‌ از خروج‌ رضاشاه‌ از ایران‌ در شهریور 1320، احمد بهار كه‌ در تهران‌ اقامت‌ داشت‌، بار دیگر به‌ تكاپو برخاست‌ و در همان‌ ماه‌ طی‌ نامه‌نگاریهای‌ فراوان‌ با محمدرضاشاه‌، فرماندار نظامی‌ تهران‌ و وزیر فرهنگ‌، خواستار رفع‌ توقیف‌ از روزنامۀ بهار و صدور مجوز مجدد انتشار آن‌ شد، تا سرانجام‌ در اسفند همین‌ سال‌ اجازۀ انتشار بهار صادر گردید (همو، 252-261؛ میرانصاری‌، 1 /610- 618). در ابتدای‌ سال‌ 1321ش‌، روزنامۀ بهار مدتی‌ به‌ عنوان‌ ارگان‌ رسمی‌ حزب‌ پیكار (دربارۀ این‌ حزب‌، نک‍ : طیرانی‌، 1 /329-330) منتشر شد، ولی‌ چند ماه‌ بعد بهار روزنامۀ خود را از این‌ حزب‌ جدا كرد (بهار، جلیل‌، 261؛ میرانصاری‌، 1 /618). انتشار بهار تا 1322ش‌ ادامه‌ یافت‌، ولی‌ ظاهراً با آغاز همكاری‌ بهار و قوام‌السلطنه‌، وی‌ روزنامۀ خود را یكسره‌ تعطیل‌ كرد (بهار، جلیل‌، 34). 

آثـار

احمد بهار ظاهراً جز سروده‌ها و مقالات‌ سیاسی‌ خود، اثر دیگری‌ ندارد. مقالات‌ و نیز بسیاری‌ از سروده‌هایش‌ در روزنامۀ بهار، چمن‌، نوبهار و قرن‌ بیستم‌ (ه م‌ م‌) انتشار یافته‌ است‌. همچنین‌ سروده‌های‌ او جمع‌آوری‌، و به‌ طور مستقل‌ نیز منتشر شده‌ است‌. 

مآخذ

بهار، احمد، دیوان‌ اشعار، به‌ كوشش‌ راشد بهار، مشهد، 1370ش‌؛ بهار، جلیل‌ و مجید تفرشی‌، شناسنامه‌ (زندگانی‌ و آثار شیخ‌ احمد بهار)، تهران‌، 1377ش‌؛ بهار، راشد، مقدمه‌ بر دیوان‌ اشعار بهار ( هم‍‌ )؛ صدر هاشمی‌، محمد، تاریخ‌ جراید و مجلات‌ ایران‌، اصفهان‌، 1364ش‌؛ طیرانی‌، بهروز، اسناد احزاب‌ سیاسی‌ ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ میرانصاری‌، علی‌، اسنادی‌ از مشاهیر ادب‌ معاصر ایران‌، تهران‌، 1376ش‌.

علی‌ میرانصاری‌