بهاءالدین بن حنا

بَهاءُالدّینِ بْنِ حِنّا، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد بن‌ سلیم‌ بن‌ حنا (603 -677ق‌ /1207- 1278م‌)، ملقب به صاحب بهاءالدین‌، وزیر دو تن‌ از سلاطین ممالیك‌ مصر. دربارۀ پایگاه‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ بهاءالدین‌ و خاندانش پیش از تصدی مقام وزارت، اطلاعات زیادی‌ در منابع‌ دیده‌ نمی‌شود. مقریزی‌ جد او حنا را مسیحی‌ خوانده‌، و دربارۀ پدرش‌ قاضی‌ سدیدالدین‌ محمد (د 628ق‌ /1231م‌) آورده‌ است‌ كه‌ از شهود محكمۀ قاضی‌ القضات‌ مصر، عمادالدین‌ ابن‌ سُكَّری‌ بود و نزد محدثان‌، حدیث فرا می‌گرفت‌ ( المقفی‌...، 5 /706). ابن‌ حجر عسقلانی‌ بهاءالدین‌ و پدرش‌ را جدیدالاسلام‌ خوانده‌، و تصریح‌ كرده‌ است‌ كه‌ این‌ دو در یك‌ روز مسلمان‌ شدند و به‌ ترتیب‌ محمد و علی‌ نام‌ گرفتند (1 /473). 
بهاءالدین پیش از ورود به‌ دستگاه‌ ممالیك‌، وزارت‌ شجرةالدر (حك‍ 648-655ق‌ /1250-1257م‌)، بیوۀ ملك صالح ایوبی را برعهده‌ داشت‌ و در آخرین‌ روزهای‌ دولت‌ ایوبی‌ دستگیر، و 60 هزار دینار از اموالش‌ مصادره‌ شد (عینی‌، 1 /143؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 7 /43، 108؛ نیز نک‍ : سیوطی‌، 2 /188). احتمالاً سابقۀ حضور پدر بهاءالدین‌ در دستگاه‌ دیوانی‌ ایوبیان‌ كه‌ در 622ق‌ /1225م‌ ریاست «دیوان‌ جیش‌» یافت‌ (مقریزی‌، همانجا)، زمینۀ تصدی‌ مقام‌ وزارت‌ او را فراهم‌ آورده‌ باشد؛ چنان‌ كه‌ وقتی‌ ملك‌ ظاهر بیبرس‌ به‌ سلطنت‌ نشست‌ (حك‍ 658-676ق‌ /1260-1277م‌)، در 659ق‌ /1261م‌ بهاءالدین‌ را به‌ وزارت‌ گماشت‌ و ادارۀ كارها را به‌ وی‌ سپرد (یونینی‌، 3 /384؛ ابن‌ دواداری‌، 8 /70؛ ابن‌شاكر، 2 /152؛ مقریزی‌، السلوك‌، 1(2) /447؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 7 /108، 179؛ سیوطی‌، 2 /189). 
بهاءالدین بن حنا 18 سال‌ (659-677ق‌) وزارت‌ ممالیك‌ مصر و شام‌ را با اقتدار و اختیار كامل‌ در دست‌ داشت‌ و گفته‌اند كه‌ وزیری‌ صاحب‌ عزم‌ و حزم‌ و رأی و تدبیر بود (یونینی‌، ابن‌ شاكر، همانجاها؛ ذهبی‌، 3 /336) و كارهای‌ مملكت‌ جز با رأی‌ و نظر او به‌ سامان نمی‌رسید (عینی، 2 /208؛ ابن كثیر، 13 /282). سلطان‌ بیبرس‌ بهاءالدین‌ را بسیار محترم‌ می‌داشت‌ و وی‌ را «پدر» می‌خواند (ابن‌ شاكر، 2 /153)، در عزل‌ و نصبها با او مشورت‌ می‌كرد (نک‍ : عینی‌، 2 /78)، در برخی‌ از سفرها او را همراه‌ خود داشت‌ (همو، 2 /69؛ نیز نک‍ : ابن‌ تغری‌ بردی‌، 7 /150) و یا به‌ نیابت‌ از خود به‌ حكومت‌ مصر می‌گماشت‌ (عینی‌، 1 /310-311؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 7 /114). وی‌ در عهدملك‌ سعید بركه‌ خان‌ (حك‍ 676- 678ق‌) نیز همچنان‌ با اقتدار كار می‌كرد و اوامرش‌ همچون‌ گذشته‌ نافذ و مطاع‌ بود (یونینی‌، 3 /385). 
چنین‌ می‌نماید كه‌ منزلت‌ عالی‌ بهاءالدین‌ نزد سلطان‌ بیبرس‌ موجب‌ حسادت‌ برخی‌ كسان‌ شد، چنان‌ كه‌ برای‌ عزل‌ و تحقیر او دست‌ به‌ توطئه‌ای‌ زدند كه‌ بر اثر حمایت‌ قاطعانۀ سلطان‌ از وی‌، نافرجام‌ ماند (ابن‌شاكر، 2 /153-154). بهاءالدین‌ نیز از نفوذ و اقتدار برخی‌ از دولتمردان‌ هم‌ روزگار خود از جمله‌ تاج‌ الدین‌ عبدالوهاب‌بن بنت الاعز (د 665ق‌) كه دارای چندین منصب حكومتی‌ در عهد بیبرس‌ بود، واهمه‌ داشت‌ و برای‌ منكوب‌ كردن‌ آنان‌ نزد سلطان‌ تلاش‌ می‌كرد (نک‍ : عینی‌، 2 /12). 
به‌ گزارش‌ برخی‌ از منابع‌، گویا بهاءالدین‌ با همكاری‌ فرزند و ولیعهد بیبرس‌ در 671 یا 676ق‌، در قتل‌ شیخ‌ خضر كردی‌ دست‌ داشت‌. شیخ‌ خضر نزد بیبرس‌ بسیار محترم‌ و مقرب‌ بود، اما به‌ سبب‌ سخت‌گیری‌ بسیار در امور مذهبی‌، ایجاد آشوب‌، و قتل‌ و غارت‌ ذمیان‌ مورد خشم‌ سلطان‌ واقع‌ شد و حمایت‌ او را به‌ تدریج‌ از دست‌ داد و سرانجام‌ با دسیسۀ برخی‌ از دولتمردان‌ از جمله‌ بهاءالدین‌ به‌ زندان‌ افتاد و در همان‌جا درگذشت‌، یا به‌ قتل‌ رسید (برای‌ اطلاعات‌ بیشتر، نک‍ : ابن‌ دواداری‌، همانجا؛ مقریزی‌، همان‌، 3 /752، 755؛ عینی‌، 2 /78، 104، 105، 110). 
از خلق‌ و خوی‌ و كارهای‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ بهاءالدین‌ در منابع‌ به‌ اجمال‌ سخن‌ گفته‌ شده‌ است‌. یونینی‌ آورده‌ است‌ كه‌ وی‌ صاحب اوقاف بسیار بود و در نهان و آشكار صدقه‌ می‌داد (همانجا). از جمله‌ موقوفات‌ او مدرسه‌ای‌ بود موسوم‌ به «صاحبیه‌» (منسوب‌ به‌ خود او) كه‌ در كوی‌ قنادیل‌ مصر (فسطاط) بنیاد كرد (ابن‌ فرات‌، 7 /126؛ یوسفی،‌386). بهاءالدین همچنین برای جوامع، مساجد، رباطها و زاویه‌ها و مانند اینها مستمری قرار داد (قلقشندی، 11 /253). وی‌ به‌ سبب‌ اخلاق‌ نیكو و خصلتهای‌ پسندیده‌اش‌ (نک‍ : ابن‌ شداد، 79-83؛ یونینی‌، 3 /384، 385؛ ذهبی‌، همانجا؛ ابن‌ فرات‌، 7 /125، 126؛ ابن‌ عماد، 5 /358)، ممدوح‌ جمعی‌ از شاعرانِ هم‌ روزگار خود بود (یونینی‌، 3 /385، 386؛ ابن‌فرات‌، 7 /126). با این‌ همه‌، از هجو برخی‌ از شاعران‌ نیز در امان‌ نبود (عینی‌، 2 /208). 
فرزندان‌ و نوادگان‌ بهاءالدین‌ نیز در دولت‌ ممالیك‌ صاحب‌ جاه‌ و مقام‌ بودند. وی‌ دو پسر به‌ نامهای‌ فخرالدین‌ و محیی‌‌الدین‌ داشت‌ كه‌ هر دو در زمان‌ حیات‌ او درگذشتند و هر دو پسر در منابع «الصاحب‌» نامیده‌ شده‌اند (نک‍ : یونینی‌، 3 /385؛ ابن‌ فرات‌، ذهبی‌، ابن‌ عماد، همانجاها). اما به‌ گزارش‌ فقط یكی‌ از منابع‌، بیبرس‌ فخرالدین‌ را «وزیر الصحبۀ» (ندیم‌، همراه‌ و مصاحب‌ سلطان‌) خود كرد (عینی‌، 1 /311). بعد از مرگ‌ فخرالدین‌، پسرش‌ محمد تاج‌ الدین‌ (د 707ق‌ / 1307م‌) وزیر صحبت‌ بیبرس‌ گردید (مقریزی‌، المقفی‌، 7 /111؛ قس‌: ابن‌ كثیر، 13 /282؛ نیز عینی‌، 2 /208، كه‌ تاج‌ الدین‌ را به‌ خطا پسر بهاءالدین‌ ذكر كرده‌اند، نه‌ نوادۀ او) و سپس در عهد سلطان‌ محمدبن‌ قلاوون‌ به‌ مقام‌ وزارت‌ رسید (مقریزی‌، همان‌، 7 /111-112). 

مآخذ

ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تبصیر المنتبه‌ بتحریر المشتبه‌، به‌ كوشش‌ محمد علی‌ نجار، قاهره‌، 1383ق‌ /1964م‌؛ ابن‌ دواداری‌، ابوبكر، كنزالدرر، به‌ كوشش‌ اولریش‌ هارمان‌، قاهره‌، 1391ق‌ /1971م‌؛ ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، 1951م‌؛ ابن‌ شداد، محمد، تاریخ‌ الملك‌ الظاهر، به كوشش احمد حطیط، بیروت‌، 1403ق‌ /1983م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ ابن‌ فرات‌، محمد، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ قسطنطین‌ زریق‌، بیروت‌، 1942م‌؛ ابن‌ كثیر، البدایة؛ ذهبی‌، محمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌ 1405ق‌ /1985م‌؛ سیوطی‌، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم‌، قاهره، 1418ق‌ / 1998م‌؛ عینی‌، محمود، عقد الجمان‌، به‌ كوشش‌ محمد محمد امین‌، قاهره‌، 1408ق‌ /1988م‌؛ قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌ قاهره‌، 1383ق‌ /1963م‌؛ مقریزی‌، احمد، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى زیاده‌، قاهره‌ 1970م‌؛ همو، المقفی‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ محمد یعلاوی‌، بیروت‌، 1411ق‌ /1991م‌؛ یوسفی‌، موسی‌، نزهة الناظر، به‌ كوشش‌ احمد حطیط، بیروت‌، 1406ق‌ /1986م‌؛ یونینی‌ موسی‌، ذیل‌ مرآة الزمان‌، حیدرآباددكن‌، 1380ق‌ / 1960م‌.  

جمال‌ موسوی‌