بونی، ابوالعباس احمد بن علی

بونی‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ علی‌ بن‌ یوسف‌ قُرَشی‌ (د پس‌ از 627ق‌ /1230م‌)، ملقب‌ به‌ محیی‌الدین‌، تقی‌الدین‌ و شرف‌الدین‌، از مردم‌ بندر بونه‌ (هیپونا ی ‌باستان، امروزه‌: عنّابه‌ در شمال‌ الجزایر) و از نامورترین‌ مؤلفان‌ مسلمان‌ در علوم‌ غریبه‌. از منابع‌ متقدم‌، آگاهی‌ چندانی‌ دربارۀ زندگی‌ و تحصیلات‌ او به‌ دست‌ نمی‌آید. بونی‌ خود در پایان‌ شمس‌المعارف‌ از استادان‌ خویش‌ از‌جمله‌ ابوعبدالله‌ قرشی‌ (د 599ق‌ / 1203م‌) و ابوالحسن‌ حَرالّی‌ (د 637 یا 638ق‌) نام‌ برده‌ است‌ (1 /532؛ نیز ابن‌ ابار، 3 /687؛ غبرینی‌، 143؛ مناوی‌، 2 /283، 287، 464- 469؛ در شمس‌المعارف‌، حرالی‌، به‌ صورت‌ حرانی‌، و سال‌ مرگ‌ وی‌ 538ق‌ آمده‌ كه‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ سهو ناسخ‌ یا خطای‌ چاپی‌ است‌). 
بونی‌ از كبار مشایخ‌ زمان‌ خود بود و با دانشمندان‌ مغرب‌ و مصر مصاحبت داشت و دانشمند مشهور، ابن‌ سبعین‌ (614-669ق‌ / 1217-1271م‌) از شاگردان‌ او بود (بونی‌، همان‌، 2 /317، 442، 3 /354؛ قس‌: ه‍ د، 3 /658). وی‌ سرانجام‌ در قاهره‌ درگذشت‌ و در گورستان‌ قرافه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ زیات‌، 268؛ نیز S ,EI2 ) حاجی‌ خلیفه‌ درگذشت بونی‌ را 622ق‌ /1225م‌ یاد كرده‌ است‌ (2 /1062، جم‍ ) كه بسیاری از او پیروی‌ كرده‌اند (مثلاً نک‍ : نبهانی‌، 1 /508؛ سارتن‌، II /596؛ EI1؛ قس‌: كانتور،I /741؛ شیبی‌، 2 /172، كه‌ به‌ ترتیب‌ 625ق‌ /1228م‌ و 636ق‌ / 1239م‌ را سال‌ مرگ‌ او دانسته‌اند)، اما اشارۀ بونی‌ در شمس‌المعارف‌ (نک‍ : 1 /343) به‌ شكست‌ سلطان‌ جلال‌الدین خوارزمشاه‌ از مغولان‌ (627 ق‌) و تحصیل‌ ابن‌ سبعین‌ نزد وی‌، نادرستی‌ این‌ نظر را آشكار می‌سازد. 

آثـار

در منابع‌، بیش‌ از 40 اثر در علم‌ حروف‌، جفر، اعداد، اسماء الاهی‌ و جز آن‌ به‌ بونی‌ منسوب‌ شده ‌است‌ (مثلاً نک‍ : حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1062، 1566، جم‍ ؛ GAL, I /655-656, GAL, S, I /910-911). برخی‌ از این‌ آثار به‌ ویژه‌ شمس‌المعارف‌ و اللمعة النورانیة، به زودی شهرتی همسنگ آثار مجریطی (د 398ق‌ /1008م‌)، غزالی‌ و ابن‌ عربی‌ یافتند (نک‍ : ابن‌ خطیب‌، 327؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، 3 /1159، شفاء...، 58- 59، 63؛ قلقشندی‌، 1 /475؛ طاش‌ كوپری‌زاده‌، 2 /548) و تاكنون نیز موردتوجه و استفادۀ علاقه‌مندان‌ به‌ این‌ مباحث‌ است‌ (نک‍ : خوانساری‌، 3 /221؛ سارتن‌، همانجا؛ ERE, III /457) البته برخی از این آثار تلخیص‌ یا برگرفته‌ از برخی دیگر ــ به‌ ویژه‌ شمس‌المعارف‌ ــ است و نیز گاه‌ دست‌نوشته‌های‌ یك‌ اثر نامهای‌ گوناگون‌ دارند. از این‌رو، شمار دقیق‌ آثار او و همچنین‌ ارتباط آنها به‌ یكدیگر نیازمند پژوهش‌ بیشتر است‌ (نیز نک‍ : فهد، 230 ؛ EI2, S). 
بونی‌ در آثار خود به‌ موضوعاتی‌ چون‌ فضایل‌ حروف‌ الفبا، بسمله‌، اسماء الاهی‌، برخی‌ آیات‌ و سور قرآن‌ و ادعیه‌ و نیز حِرز، طلسمات‌، جداول‌ وفقی‌ و جادویی‌ كه‌ به‌ نظر وی‌ موجب‌ تصرف‌ در طبیعت‌ و كائنات‌ است‌، توجهی‌ ویژه‌ دارد. وی‌ بر آن‌ است‌ كه‌ شیوۀ آگاهی‌ از راز تناسب‌ میان‌ حروف‌، اعداد و جز آنها، ذوقی، شهودی و نیازمند توفیق الاهی‌ است‌ و علوم‌ و قیاسات‌ عقلی‌ را بدان‌ راهی‌ نیست‌. ابن‌ خلدون‌ بونی‌ را از اصحاب‌ طلسمات‌، و شیوۀ او را شرعاً ممنوع‌ و غیرقابل‌ اعتماد دانسته‌ است ( مقدمه‌، 3 /1161، 1164-1165، شفاء، 67- 68). بونی‌ همچون‌ بیشتر معتقدان‌ به‌ علوم غریبه‌ برای‌ درمان‌ بیماریهایی‌ چون‌ قولنج‌، وبا، ذات‌ الجنب‌، چشم‌ درد، صرع‌، و نیز آسان‌زایی‌، شیوه‌هایی‌ غریب یاد كرده است ( منبع‌...، 136 بب‍ ، 145، 281؛ نیز نک‍ : اولمان‌، «پزشكی‌...»، .(249
در آثار بونی‌، عناصر و اسامی سریانی و عبری‌ (نک‍ : شمس‌...، 1 /54-55، نیز فصلهای‌ 27-29، جم‍ ، منبع‌، 99، 222؛ نیز نک‍ : S , EI2) و نیز نشانه‌هایی‌ از جادوی‌ دورۀ یونانی‌ مآبی‌ و خرافات‌ رایج‌ در شرق‌ و شمال‌ افریقا به‌ چشم‌ می‌خورد؛ با این‌ حال‌، منابع‌ بونی احتمالاً بیشتر ریشه در فرهنگ مردم‌ دارد (اولمان‌، «علوم‌...»، 391؛ S, EI2). تأثیر عناصر ایرانی‌ نیز بر آثار بونی‌ از آنجا پیداست‌ كه‌ وی‌ ــ به‌ زعم‌ شیبی‌ (2 /173) برای‌ نخستین‌بار ــ الفبا را با در شمار آوردن‌ 4 حرف «پ‌، چ‌، ژ، گ‌»، 32 حرف‌ دانسته‌ است‌ كه‌ در آغاز آفرینش‌ به‌ آدم‌ آموخته‌اند (نک‍ : شمس‌، 1 /363). برخی‌ از آثار چاپ‌ شدۀ بونی‌ از این‌ قرار است‌: 
1. شمس المعارف و لطائف العوارف‌، در 40 فصل‌ كه‌ 3 روایت‌ كبری‌، وسطی‌ و صغری‌ از آن‌ در دست‌ است‌ S), EI²) جداول‌ وفقی‌ و جادویی‌ در این‌ كتاب‌ بسیار است‌ (مثلاً نک‍ : 1/162-199، 206-207). به‌ نظر كانتور، ظاهراً بونی‌ بیش‌ از دیگر مؤلفان‌ مسلمان‌ به‌ جداول‌ وفقی‌ پرداخته‌ است‌ I/741) ؛ برای‌ بررسی‌ جداول‌ وفقی‌ در آثار بونی‌، نک‍ : برگشترسر، 235-227؛ آرنس‌، .(104-110 در فصل‌ 36 كه‌ به‌ خواص‌ گیاهان‌ و «حجر مكرم‌» اختصاص‌ دارد، به‌ سفرهای‌ 12 سالۀ مؤلف‌ برای‌ دست‌ یافتن‌ به‌ این‌ دانش‌ و برخی‌ مآخذ ناآشنا اشاره‌ شده‌ است‌ (1/372 بب‍ ). به‌ نظر روسكا این‌ فصل احتمالاً بعدها با استفاده‌ از كتاب‌ سر الاسرار رازی‌ به‌ كتاب‌ افزوده‌ شده‌ است‌، زیرا مطالب‌ آن‌ با دیگر فصول‌ كتاب‌ همخوانی‌ ندارد (ص‌ .(307-311 بونی‌ كتاب‌ خود را با عنوان‌ تیسیر العوارف‌ فی‌ تلخیص‌ شمس‌ المعارف‌ خلاصه‌ نموده‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2/1062)، و صلاح‌الدین‌ آلپای‌ نیز آن‌ را به‌ تركی‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ («دائرة‌المعارف‌...»، VI /416). 
2. . اللمعة النورانیة فی الاوراد الربانیة، مشهور به‌ انماط، مشتمل‌ بر 10 نمط دربارۀ اسم اعظم خداوند و شامل‌ ادعیۀ مناسب‌ ساعات‌ مختلف‌ شبانه‌روز در هر یك‌ از روزهای‌ هفته‌. البته‌ شاید مراد از انماط در برخی‌ منابع‌ (نک‍ : ابن‌ خطیب‌، 327؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، 3/1162، شفاء، 58 -59، 63) نه‌ این‌ اثر، كه‌ همان‌ فصول‌ 21 تا 30 از شمس‌ المعارف‌ باشد كه‌ هر یك‌ مشتمل‌ بر یك‌ نمط و دربارۀ اسماء الاهی‌ است‌. عبدالرحمان بسطامی‌ (د 856ق‌/1452م‌) شرحی‌ به‌ نام‌ رشح‌ اذواق‌ الحكمة الربانیة فی‌ شرح‌ اوقات‌ اللمعة النورانیة بر آن‌ نوشته‌ است‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2/1566). اللمعة به‌ همراه‌ شرح‌ اسم‌ الله‌ الاعظم‌ بونی‌ در مصر چاپ‌ شده‌ است. 
3.الاصول‌ و الضوابط المحكمة، كه مقدمه‌ای‌ بر علوم‌ خفیه‌ است‌ (نک‍ : فهد، 232 )، به‌ همراه‌ 3 اثر دیگر بونی‌ به‌ نامهای‌ شرح‌ الجلجلوتیة الكبری‌، بغیة المشتاق‌ فی‌ معرفة وضع‌ الاوفاق‌ و شرح‌ البرهتیة (معروف‌ به‌ شرح‌ العهد القدیم‌)، در یك‌ مجلد به‌ نام‌ منبع‌ اصول‌ الحكمۀ چاپ‌ شده‌ است‌.

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ فرانسیسكو كودرا، مادرید، 1882م‌؛ ابن‌ خطیب‌، محمد، روضة التعریف‌، به‌ كوشش‌ محمد كتانی‌، بیروت‌، 1970م‌؛ ابن‌ خلدون‌، شفاء السائل‌ لتهذیب‌ المسائل‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ تاویت‌ طنجی‌، استانبول‌، 1957م‌؛ همو، مقدمه‌، به‌ كوشش‌ علی‌ عبدالواحد وافی‌، قاهره‌؛ ابن‌ زیات‌، محمد، الكواكب‌ السیارة، بغداد، مكتبة المثنی‌؛ بونی‌، احمد، شمس‌المعارف‌ و لطائف‌ العوارف‌، قاهره‌، 1382ق‌/1962م‌؛ همو، منبع‌ اصول‌ الحكمة، بیروت‌، المكتبة الثقافیه‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، بیروت‌، 1411ق‌/1991م‌؛ شیبی‌، كامل‌ مصطفى‌، الصلة بین‌ التصوف‌ و التشیع‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ طاش‌ كوپری‌زاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، بیروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ غبرینی‌، احمد، عنوان‌ الدرایة، به‌ كوشش‌ عادل‌ نویهض‌، بیروت‌، 1969م‌؛ قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، 1383ق‌/1963م‌؛ مناوی‌، محمد عبدالرئوف‌، الكواكب‌ الدریة، به‌ كوشش‌ محمد ادیب‌ جادر، بیروت‌، 1999م‌؛ نبهانی‌، یوسف‌، جامع‌ كرامات‌ الاولیاء، بیروت‌، 1409ق‌/1989م‌؛ نیز: 

Ahrens, W., «Kleine Mitteilungen und Anzeigen» , Der Islam, 1925, vol. XIV; Bergsträsser, G., «Zu den magischen Quadraten» , ibid, 1923, vol. XIII; Cantor, M., Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, New York, 1965; EI¹ ; EI² , S; ERE; Fahd, T., La Divination arabe, Leiden, 1966; GAL; GAL, S; Ruska, J., «Die Alchemie ar-Rāziʾs» , Der Islam, 1935, vol. XXII; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1931; Türkiye diyanet vakf ı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden, 1970; id, Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden, 1972.
محمدحسین‌ احمدی‌