بوسنیایی، زبان

بوسْنیایی‌، زَبان‌، عضوی‌ از شاخۀ جنوبی‌ خانوادۀ بزرگ‌ زبانهای‌ اسلاوی‌. دیگر اعضای‌ مهم‌ این‌ خانوادۀ زبانی‌ عبارت‌اند از اوكرائینی‌، بلاروسی‌، روسی‌، روسینلسكی‌ (از شاخۀ شرقی‌)، اسلُواكی‌، چكی‌، كاسوپسكی‌، لوژیچكی‌، لهستانی‌ (از شاخۀ غربی‌) و اسلُونیایی‌، بلغاری‌، صربی‌، كرواتی‌، مقدونیه‌ای‌، مونتنگرویی‌ (از شاخۀ جنوبی‌). كیریلو در 863م‌ با توجه‌ به‌ خط یونانی‌، اولین‌ خط اسلاوی‌ را به‌ نام‌ گلاگولیتسا ابداع‌ كرد و چندی‌ پس‌ از آن‌، خط چیریلیتسا (سیریلی‌) توسط شاگردانش‌ به‌ وجود آمد. این‌ خط 3 گونه‌ دارد: گونۀ قدیم‌ كه‌ در شرق‌ و منطقۀ یونانی‌ ـ بیزانسی‌ به‌ كار می‌رفت‌ و با توجه‌ به‌ شكل‌ حروف‌، گلاگولیتسای‌ گرد نامیده‌ می‌شود؛ گونۀ رایج‌ در غرب‌ كه‌ گلاگولیتسای‌ راست‌ گوشه‌ نامیده‌ می‌شود؛ و گلاگولیتسای‌ نیمه‌گرد كه‌ گونۀ تحول‌ یافتۀ دو گونۀ پیشین‌ است‌ و در قرون‌ وسطی‌ به‌ كار گرفته‌ می‌شد. این‌ خط را گلاگولیتسای‌ بوسنیایی‌ نیز می‌نامند. قدیم‌ترین‌ اثر به‌ خط گلاگولیتسا در بوسنی‌ و هرزگوین‌، «انجیل‌ ماریانی‌» است‌ كه‌ به‌ سدۀ 4 ق‌ /10 م‌ تعلق‌ دارد. 

گویشهای‌ زبان‌ بوسنیایی

زبان‌ بوسنیایی‌ شامل‌ 5 گویش‌ است‌ كه عبارت‌اند از بوسنیایی شرقی‌، بوسنیایی‌ غربی‌، هرزگوینی‌ (هومی‌) شرقی‌، هرزگوینی‌ (هومی‌) غربی‌ و سنجكی‌ كه‌ در میان‌ بوسنیاكهای‌ سنجكی‌ متداول‌ است‌ (نک‍ : یاهیچ‌، 12-40). 

پیشینۀ نام‌ بوسنیایی‌ در اسناد مكتوب‌

بیش‌ از 100 تن‌ از مسلمانان‌ بوسنیایی‌ كه‌ آثار ادبی‌ خود را به‌ زبانهای‌ تركی‌، عربی‌ و فارسی‌ نوشته‌اند، لقب‌ بوسنوی‌، بوسنالی‌، بوسنیاك‌ و بوساناتس‌ را به‌ اسم‌ خود اضافه‌ كرده‌اند. شعرا و نویسندگان‌ مسلمان‌ بوسنی‌ زبان‌ بوسنیایی‌ را در تألیف‌ آثار ادبی‌ آلخامیادو كه‌ به‌ زبان‌ بوسنیایی‌ و خط عربی‌ - فارسی‌ نوشته‌ شده‌ است‌، به‌ كار برده‌اند. كنستانتین‌ فیلسوف‌ (اواخر سدۀ 14 و اوایل‌ سدۀ 15م‌) در نوشتۀ خود «دربارۀ سواد»، علاوه‌ بر زبانهای‌ بلغاری‌، صربی‌، اسلونیایی‌، چكی‌ و كرواتی‌، از زبان‌ بوسنیایی‌ نیز نام‌ برده‌ است‌ (حاجی‌یاهیچ‌، 15-16). اسقف‌ نین‌ در 1581م‌ به‌ فرا آرسنیك‌ به‌ زبان‌ بوسنیایی‌ نامه‌ می‌نوشت‌ (همو، 28). 
در «گنج‌ واژۀ چند زبانه‌»، اثر یرونیم‌ ماگیسر (فرانكفورت‌، اوایل‌ سدۀ 17م‌) علاوه‌ بر دیگر زبانهای بالكان‌، از زبان‌ بوسنیایی‌ نیز نام‌ برده‌ شده‌ است‌ (ریزویچ‌، 47-48). به‌ علاوه‌، آنتون‌ كانیژلیچ‌، فرانیو ماریا اپندینی‌ و ایوان‌ پوپوویچ‌ قبل‌ از توافق‌ وین‌ (1850م‌) ضمن‌ تلاش‌ برای‌ اتخاذ زبان‌ واحد ادبی‌ برای‌ اسلاوهای‌ جنوبی‌، می‌كوشیدند تا زبان‌ بوسنیایی‌ اساس‌ و مبنای‌ این‌ زبان‌ ادبی‌ قرار گیرد (حاجی‌یاهیچ‌، 31). نیز اعیان‌ صرب‌ هرزگوین‌ از حاكم‌ آن‌ منطقه‌،علی‌ پاشا رضوان‌ بگُویچ‌ ، خواستند كه‌ كسی‌ را اسقف‌ آن‌ منطقه‌ كند كه‌ زبان‌ بوسنیایی‌ را بداند (عیسی‌كویچ‌، 23). همچنین فرانیواتسهای بوسنیایی (پیروان‌ فرقه‌ای‌ كاتولیك در بوسنی‌) در 1894م‌ اعلام‌ كردند كه‌ از زبان‌ بوسنیایی‌ استفاده‌ می‌كنند، نه‌ صربی‌ (حاجی‌یاهیچ‌، 25). 
نخستین «دستور زبان‌ بوسنیایی‌» برای‌ استفاده‌ در مدارس‌ متوسطه‌ در 1880م‌ منتشر شد، و از آنجا كه‌ در تاریخ‌ 4 /10 /1907م‌، دولت‌ بوسنی‌ و هرزگوین‌ كاربرد نام‌ زبان‌ بوسنیایی‌ را ترك‌ كرد و تصمیم‌ گرفت‌ كه‌ از آن‌ تاریخ‌ به‌ بعد زبان‌ كشور صربی‌ ــ كرواتی‌ نامیده‌ شود (یوزباشیچ‌، 9-10)، نام‌ این‌ دستور زبان‌ نیز از 1908 م‌ به «دستور زبـان‌ صربی‌ ــ كرواتی‌» تغییر یافت‌ (استانچیچ‌، 31-32). پس‌ از مدتی‌، در این‌ تصمیم‌ تجدید نظر شد و به‌ مسلمانان‌ حق‌ داده‌ شد تا در مراكز و مؤسسات‌ خود از نام‌ زبان‌ بوسنیایی‌ استفاده‌ كنند (هالیلُویچ‌، 28). 
با اعلام‌ استقلال‌ بوسنی‌ و هرزگوین‌ در 1370ش‌ /1991م‌ نام‌ زبان‌ بوسنیایی‌ دوباره‌ احیا شد. پس‌ از آن‌، بنا به‌ تصمیم‌ نمایندۀ عالی‌ سازمان‌ ملل‌، ولفگانگ‌ پتریچ‌ كه‌ در چارچوب‌ اصلاح‌ قانون‌ اساسی‌ بوسنی‌ و هرزگوین‌ در 2002م‌ گرفته‌ شد، مسلمانان‌ بوسنی‌ (بوسنیاكها)، صربها و كرواتها به‌ عنوان‌ اعضای‌ اصلی‌ تشكیل‌ دهندۀ جامعۀ بوسنی‌ و هرزگوین‌ شناخته‌، و دارای‌ حق‌ استفاده‌ از زبان‌ خود شدند. بنابراین‌، صربها حق‌ دارند زبان‌ صربی‌، كرواتها زبان‌ كرواتی‌، و بوسنیاكها زبان‌ بوسنیایی‌ را زبان‌ رسمی‌ خود بدانند. در دورۀ حكومت‌ عثمانی‌ در بوسنی‌ و هرزگوین‌ و حضور زبانهای تركی‌، عربی و فارسی‌ در این‌ مناطق‌، شمار زیادی‌ از لغات‌ این‌ 3 زبان‌ وارد زبان‌ بوسنیایی‌ شد و تأثیر بسزایی‌ بر نامهای‌ شخصی‌، جغرافیایی‌ و اسمهای‌ خانوادگی‌ گذاشت‌؛ اگر چه‌ این‌ لغات‌ در زبان‌ معاصر بوسنیایی‌ كمتر استعمال‌ می‌شوند، هنوز در نوشته‌های‌ ادبی‌ حضور دارند. در حال‌ حاضر خط رسمی‌ بوسنی‌ و هرزگوین‌ خط لاتینی‌ و خط سیریلی‌ است‌. در قرون‌ وسطی‌ علاوه‌ بر خطوط گلاگولیتسا و چیریلیتسا از خطوط و زبانهای‌ یونانی‌ و لاتینی نیز استفاده‌ می‌شد. كهن‌ترین‌ متن‌ مكتوب‌ به‌ خط سیریلی‌ منشور بان‌ كولین‌، حاكم‌ بوسنی‌ است‌ كه‌ در 1189م‌ خطاب‌ به‌ مردم‌ دوبروونیك‌ صادر شده‌ است‌. 

مآخذ

Hadžijahic, M., Od tradicije do identiteta, Sarajevo , 1974; Halilovic, S., Bosanski jezik, Sarajevo , 1991; Isakovic, A., Bošnjak ili Musliman, Bosna i bošnjastvo, Sarajevo , 1990; Jahic, D . et al., Gramatika bosanskoga jezika, Zenica, 2000; Juzbašic, D., Jezičko pitanje u austrougarskoj politici u Bosni i Hercegovini pred prvi svjetski rat, Sarajevo, 1973; Rizvic, M., Bosna i njen jezik u izvanbosanskim znanstvenim djelima i književnohistorijskim izvorima,Bosna i bošnjastvo, Sarajevo, 1990; Stančic, Lj., Lingvistička terminologija u Bosni i Hercegovini u vrijeme austrougarske uprave, Sarajevo , 1986 . 
الویر موسیچ‌