بوازیج

بَوازیج، یا بوازیج المَلِك، شهری كهن در ساحل راست رود زاب كوچك (اصغر، اسفل)، در نزدیكی ملتقای آن با دجله. این شهر میان تكریت و اربل واقع بوده (ادریسی، 2 / 658؛ یاقوت، المشترك،67)، و از نواحی موصل به شمار می‌آمده است (ابوعبید،497؛ یاقوت، بلدان، 1 / 750). برخلاف جغرافی‌نویسان متقدم (مثلاً نک‍ : ابن حوقل، 1 / 225)، ادریسی بوازیج را جزو ناحیۀ جزیره در شمال عراق دانسته است (همانجا). 
بوازیج از نام سریانی بیت وازیق (باجگاه) گرفته شده، ودر زمان ساسانیان گویا خنیاشاپور نیز خوانده می‌شده است (EI2؛ نیز نک‍ : ابن‌خردادبه، 94). این شهر را بوازیج الملك نیز خوانده‌اند تا از مكان دیگری موسوم به بوازیج الانبار بازشناخته شود (یاقوت، همانجا، نیز المشترك، 68). بوازیج الملك در روزگار عمر، توسط هاشم بن عتبة ابن ابی وقاص، معروف به مرقال گشوده شد (بلاذری، 370). 
در سده‌های 3 و 4ق / 9 و10م بوازیج همچون دیگر نواحی و شهر های جزیره از مراكز فعالیت خوارج بود (همدانی، 247؛ مسعودی، 3 / 100؛ ابن‌ندیم، 295). به گفتۀ ابن‌حوقل بوازیج مسكن قومی ‌از خوارج و پناهگاه دزدان بود و مردم آنجا به كارهای ناپسند و خرید و فروش اموالی كه برخی قبایل مانند بنی شیبان از راهزنی به چنگ می‌آوردند، مشغول بوده‌اند (همانجا). در زمان خلیفه منتصر (حك‍ 247- 248ق / 861-862م)، ابوالعمود شاری در بوازیج، موصل و یمن شورش كرد و كارش بالا گرفت و خوارج كرد و عرب به او پیوستند، اما در یكی از نبردهایش با سپاهیان خلیفه به اسارت درآمد (مسعودی، 4 / 53). در 252ق / 866م مُساوربن عبدالحمید شاری بجلی موصلی در بوازیج سر به شورش برداشت. در 258ق / 872م مسرور بلخی، فرمانده سپاه خلیفه، در نبردی گروهی از یاران او را به اسارت گرفت. مساور شاری در 263ق در حالی كه از بوازیج برای مصاف با لشكریان خلیفه حركت كرده بود، درگذشت (طبری، 9 / 501، 532؛ ابن اثیر، الكامل، 7 / 174-175، 257، 309). 
در سالهای 317 و 318ق / 929 و 930م نیز شورشهایی در بوازیج به رهبری سركردگان خوارج، محمدبن صالح و صالح بن محمود بجیلی درگرفت كه امیر موصل، ابوالسرایا نصر بن حمدان این شورشها را فرو نشاند (همان، 8 / 214، 220-221). در 445ق / 1053م، بساسیری (ه‍ م) بر ضد راهزنان كرد و عرب كه در شهرهای شمالی عراق دست به فساد گشوده بودند، لشكر كشید و آنان را در بوازیج سركوب كرد. وی در شوال 448 نیز تا موصل پیش رفت و در آنجا به نام فاطمیان خطبه خواند، اما در اوایل سال بعد طغرل سلجوقی در لشكركشی خود بوازیج را پس از توقفی كوتاه پشت سر نهاد و موصل را گرفت. جانشین او الب ارسلان در 458ق / 1066م بوازیج را با شهرها و نواحی دیگر به حاكم موصل، شرف‌الدوله مسلم بن قریش به اقطاع داد (همان، 9 / 596، 625- 628، 10 / 50-51). 
چندی پس از برافتادن سلطۀ بنی عقیل در موصل و جزیره و دیار بكر، سلطان محمد سلجوقی این نواحی را در 500ق به اتابك چاوُلی واگذاشت. وی در مسیر خود بوازیج را تصرف كرد و به رغم سوگند خود 4 روز در این شهر به غارت پرداخت (همان، 10 / 422-423). سلطان محمود سلجوقی در 521ق / 1127م اتابك عمادالدین زنگی را به جای اتابك چاولی به حكومت موصل گماشت. او بر سر راه خود به موصل، نخست وارد بوازیج شد و آنجا را پایگاه نیروهای خود در نبرد احتمالی با اتابك چاولی ساخت (همو، التاریخ ...، 34-35). 
صلاح‌الدین ایوبی (حك‍ 564-589ق / 1169-1193م) در 582ق، بوازیج و شهرزور را موقتاً از دست زنگیان خارج ساخت (حموی، گ 91 الف، 92 الف). در 622ق / 1225م سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در دقوقا دست به كشتار گشود. مردم از بیم آنکـه وقایع دقوقا در بوازیج تكرار شود، شهر را به شحنۀ او تسلیم كردند و به پرداخت مالیات تن دادند (ابن‌واصل، 4 / 145). بوازیج كه در اوایل سدۀ 4ق / 10م به همراه تكریت و طیرهان و سِنّ، 900 هزار درهم مالیات داشت (قدامه، 250، قس: 245، كه 700 میلیون درهم آورده است)، در سدۀ 8ق / 14م شهری كوچك با مالیاتی بالغ بر 14 هزار دینار بود (حمدالله، 103). 
از دانشمندانی كه به بوازیج منسوبند، ابوالفرج منصوربن حسن بن علی بوازیجی (د پس از 501ق) فقیه و محدث و قاضی بوازیج (سمعانی،1 / 406)، و ابوالسكر حمادبن یحیی بوازیجی (سدۀ 6ق) محدث (اربلی، 1 / 253) را می‌توان نام برد. بوازیج در سدۀ 6ق خاستگاه شماری از بزرگان صوفیه نیز بود كه در آنجا زاویه‌هایی داشتند؛ از آن جمله شیخی به نام مكی بود (ابن‌خلكان، 1 / 38). ابوعبدالله محمدبن ابراهیم بستی (د 584ق) صوفی صاحب كرامات، در زمان حكومت ارسلان بن كرباوی در بوازیج به آنجا رفت و مجلس وعظ داشت (اربلی، 1 / 112-113) و ابوالسكر حمادبن محمد بن جسّاس بوازیجی (د پس از 596ق)، شیخ زاهد و مورد توجه و علاقۀ مردم و امرا، نیز در این شهر زاویه ای داشت (همو، 1 / 253). 
بوازیج مسكن برخی از مسیحیان نیز بوده، و اسقفی یعقوبی یا نسطوری گاه در آنجا اقامت داشته است (EI2).

مآخذ

ابن اثیر، علی، التاریخ الباهر، به كوشش عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره، دارالكتب الحدیثه؛ همو، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خردادبه، المسالك والممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1306ق / 1889م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابن واصل، محمد، مفرج الكروب، به كوشش حسنین محمد ربیع، قاهره، 1972م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، المسالك والممالك، به كوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، قاهره، مكتبة الثقافة الدینیه؛ اربلی، مبارك، تاریخ اربل، به كوشش سامی‌خماس صقار، بغداد، 1980م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق / 1987م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ حموی، محمد، التاریخ المنصوری، چ تصویری، به كوشش پ. گریازنویچ، مسكو، 1963م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ طبری، تاریخ؛ قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالك و الممالك ابن خردادبه، به كوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به كوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1404ق / 1984م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به كوشش محمد بن علی اكوع، صنعا، 1403ق / 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ همو، المشترك، به كوشش ووستنفلد، بیروت، 1406ق / 1986م؛ نیز:. EI²

محمدرضا ناجی