بندر آباد

بُنْدَرْآباد، مجموعه بناهای تاریخی در 38 كیلومتری یزد، شامل خانقاه، مسجد و حسینیه. ساخت این مجموعه در زمان شیخ تقی‌الدین دادامحمد، عارف سدۀ 7ق / 13م آغاز شد و پس از مرگ او (700ق / 1301م) ادامه یافت (كاتب، 161-162؛ جعفری، 113؛ مستوفی، 3 / 567- 568؛ مجدزاده، 98). بناهای این مجموعه تماماً از خشت ساخته شده، و امروزه دسترسی به آن از 3 ورودی واقع در جبهه شمالی مجموعه، شامل دو در به صحن مسجد و دیگری به حسینیه میسر است (تحقیقات میدانی).

1. خانقاه

به احتمال قوی، این بنا قدیم‌ترین عنصر معماری در این مجموعه خشتی است (گلمبك، I / 373). این خانقاه كه پس از مرگ شیخ تقی‌الدین آرامگاه موقت او گردید، بعدها به مقبرۀ خانوادگی وی و پیروان او تبدیل شد (مستوفی، 3 / 568؛ كاتب، 162؛ جعفری، همانجا، نیز 163؛ نک‍ : افشار، یادگارها...، 1 / 129-134). در زمان حاضر، در ورودی كوچكی در شمال شرقی ساختمان دیده می‌شود كه به نظر نمی‌رسد ورودی اصلی آن باشد. خانقاه گنبدی یك پوسته به ارتفاع نزدیك به 8 متر دارد كه بر روی طاقچه‌های تزیینی مقرنس‌كاری‌شده‌ای كه فیلپوشها را پنهان ساخته، قرار گرفته است. در زیر گنبد نورگیرهای مشبكی تعبیه شده است. طاقهای این بخش از مجموعه، از نوع «آهنگ» است كه ارتفاعهای مختلف دارد (گلمبك، I / 373-374).
خانقاه دارای ازاره‌ای بلند مركب از كاشیهای شش‌ضلعی آبی روشن با حاشیه‌ای از كاشی سیاه است. بر دیوارهای آن پیش‌تر 4 پنجرۀ مشبك از كاشی معرق ظریف و زیبا وجود داشته است كه به هنگام بازدید گلمبك به دو عدد رسیده بود (مجدزاده، 99؛ گلمبك، I / 374؛ تحقیقات میدانی).

در دیوار جنوبی خانقاه یك فرورفتگی نیم‌هشتی مانند عمیق دیده می‌شود كه از آن به‌عنوان محراب استفاده می‌شده است. پیش‌تر بر دیوارۀ این محراب سنگ قبر محمودشاه، پسر بزرگ و جانشین دادامحمد به طور ایستاده نصب بوده است؛ به همین سبب، این خانقاه را «بقعۀ شاه محمود» نیز خوانده‌اند (مجدزاده، 100؛ گلمبك، I / 373). بر این سنگ ــ كه هم اكنون در موزۀ متروپولیتن نیویورك نگاهداری می‌شود ــ عبارت «شیخ محمود ابن شیخ ... دادامحمد یزدی درگذشته به سال 753ق» نقر شده است (فهرواری،248، تصویر 5). جلو محراب 10 سنگ قبر در كنار هم قرار گرفته‌اند كه تاریخهایی از 766 تا 897ق دارند (مجدزاده، 101-102؛ افشار، همان، 1 / 130-134). 

2. مسجد

این مسجد دارای نقشۀ 4 ایوانی و صحنی مربع شكل (11×11 متر) است. ایوان جنوبی مرتفع‌تر، و در دو طبقه ساخته شده است و در دو طرف آن دو دهانه ایوان كوچك‌تر قرار دارد. برفراز گنبدخانه‌ای در اندازۀ 9×9 متر، پشت ایوان جنوبی گنبدی است كه سطح خارجی بدون تزیین آن با آجرهای مربع شكل پوشیده شده است. محراب در میان طاق‌نمای دیوار جنوبی جای دارد. سقف طاق‌نما با مقرنسهای گچی ساده كه در مقطع آنها تك كاشیهای ستاره‌ای معرق به رنگهای لاجوردی، اخرایی تیره و سفید كار گذاشته‌اند، تزیین شده است. همین گونه آرایه را در اندازۀ كوچك‌تر در پیشانی محراب به كار برده‌اند. ازارۀ گنبدخانه با كاشیهای فیروزه‌ای شش‌ضلعی كه حاشیه‌ای از كاشیهای سفید و سیاه در اطراف دارند، پوشیده شده است. در دو سوی محراب، دو ورودی كوچك قرار دارد كه به اتاقی مربع شكل كه نمازخانه نامیده می‌شود، راه می‌یابد. در غرب محراب، منبری 13 پله ساخته شده از خشت دیده می‌شود كه بدنۀ آن را كاشیهای معرق فیروزه‌ای و لاجوردی به صورت گره‌سازی تزیین كرده‌اند. بر دو شمسۀ معرق لاجوردی بدنه، عبارات «لااله الاالله» و «محمد رسول الله» هریك دوبار بر هر شمسه به رنگ سفید و به خط بنایی، و درون شمسۀ دیگر صلوات كبیر به قلم ثلث به رنگ سفید، به شكل نوار مدور پهنی نوشته شده است. 3 جبهۀ شمالی، شرقی و غربی مسجد، هریك دارای رواقی با طاقهای ضربی است (مجدزاده، 98؛ گلمبك، I / 373-374؛ تحقیقات میدانی).

3. حسینیه

از حیاط 4 ایوانی خانقاه، تنها ایوان جنوبی وضع گذشتۀ خود را حفظ كرده است. بر جرز شرقی این ایوان كاشی‌كاری معرقی با كتیبه‌هایی به خط معقلی با نامهای الله، محمد، علی،... از كاشی فیروزه‌ای و آبی دیده می‌شود. به ایوانهای دیگر طاق نماهایی افزوده شده است و به صورت دو طبقه درآمده‌اند. وجود «كَلَك» (سكوی ستون مانند شش‌گوشه‌ای كه در زمستان بر آن آتش می‌افروختند، نک‍ : افشار، واژه‌نامه ...، 139) در میانۀ حیاط، نشانگر برگذاری مراسم تعزیه‌خوانی و سوگواری ایام محرم در این مكان است (گلمبك، I / 373؛ مجدزاده، 103؛ تحقیقات میدانی) و به همین سبب، «حسینیه» نامیده می‌شود.

مآخذ

افشار، ایرج، واژه نامۀ یزدی، تهران، 1368ش؛ همو، یادگارهای یزد، تهران، 1348ش؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1338ش؛ كاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1357ش؛ مجدزادۀ صهبا، جواد، «آثار تاریخی بندرآباد یزد»، باستان‌شناسی، تهران، 1338ش، شم‍ 1؛ مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1340ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:

Fehervari, G., « Tombstone or MihrbA Speculation» , Islamic Art in the Metropolitan Museum of Art, ed. R. Ettinghausen, New York, 1972; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988.

مریم همایونی افشار