بنارسی

بَنارَسی، امان‌الله بن نورالله بن حسین (د 1133ق / 1721م)، حافظ قرآن، فقیه، اصولی و صوفی حنفی. بسیاری از منابع متأخر وی را به تبحر در معقول و منقول ستوده اند (نک‍ : صدیق حسن خان، 3 / 236؛ آزاد، مآثر...، 1 / 212، سبحة...، 78)؛ حال آنکـه منابع كهن‌تر، بیشتر بر تصوف او تكیه دارند (نک‍ : كشمی، 389؛ غلام‌سرور، 2 / 459). 
او در بنارس متولد شد و همان جا از دنیا رفت (آزاد، مآثر، 1 / 213؛ عبدالحی، 6 / 41). بنارسی برای كسب علم در نواحی هندوستان به مسافرت پرداخت و نزد شیح محمد ماه دیوكامی، قطب‌الدین حسینی شمس‌آبادی و دیگران دانش آموخت (همانجا؛ رضوی، شاه ولی الله ...، 386، «تاریخ ...»، II / 209).
در منابع صوفیه، دربارۀ انتساب وی به فرقۀ چشتیه یا نقشبندیه اختلاف است. غلام سرور او را در میان چشتیه می‌آورد و آزاد بلگرامی صریحاً انتساب وی را به نقشبندیه متذكر می‌شود؛ هر چند گزارش می‌كند كه اجتماع وی با بزرگان این فرقه، در ایام پایانی عمرش، در سفری كه از شاهجهان آباد به الله‌آباد می‌كرد، رخ داده است. مرشدان شناختۀ او، امان‌الله لاهوری، سیدمحمد سعید چشتی صابری و خوب الله الله‌آبادی هستند (كشمی، 388؛ آزاد، همان، 1 / 212؛ غلام‌سرور، 2 / 455، 459). از شاگردان او، می‌توان نظام‌الدین، فرزند استادش قطب‌الدین را برشمرد (رضوی، همان، II / 210).
او در دوران سلطنت اورنگ زیب، به صدارت لكهنو رسید و با قاضی محب‌الله بهاری مجالست علمی داشت (صدیق حسن خان، 3 / 237؛ آزاد، همانجاها). 
آثار او بیشتر در زمینۀ اصول فقه، تفسیر، عقاید و تصوف است. نسخه‌ای از حاشیه وی بر شرح العقائد العضدیۀ دوّانی در كتابخانۀ رامپور موجود است (GAL, S, II / 292). گویا مهم‌ترین كتاب او، المفسر در اصول فقه است كه خود آن را شرح كرده، و محكم الاصول نامیده است. از دیگر آثار وی می‌توان حاشیه بر تفسیر بیضاوی و حاشیه بر شرح مواقف را نام برد. رویكرد او به علوم معقول، نگارش آثار اصولی و شرح برخی متون فلسفی شیعه، دستاورد شاگردی وی نزد قطب‌الدین حسینی است كه از شیعیان هندوستان است (نک‍ : رضوی، همان، II / 209، شاه ولی‌الله، همانجا؛ برای دیگر آثار او، نک‍ : صدیق حسن خان، آزاد، عبدالحی، همانجاها).

مآخذ

آزاد بلگرامی، غلامعلی، سبحة المرجان، بمبئی، 1303ق / 1886م؛ همو، مآثر الكرام، حیدرآباد دكن، 1910م؛ صدیق حسن خان، محمدصدیق، ابجد العلوم، به كوشش عبدالجبار زكار، بیروت، 1978م؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، 1978م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، به كوشش اقبال فاروقی، لاهور، 1873م؛ كشمی، محمدهاشم، زبدة المقامات، كانپور، 1890م؛ نیز:

GAL, S; Rizvi, A.A., Shah Wali-Allah and his Times, Canberra, 1980; id, A Socio - Intellectual History of the Isna Ashar I Shi‘is in India, Canberra, 1986.

فرهنگ مهروش