بلطی

بَلَطی، ابوالفتح تاج‌الدین عثمان بن عیسی بن‌ منصور (524- 599ق‌ / 1130-1203م‌)، ادیب‌، شاعر و نحوشناس‌. 
بلطی اصلاً از مردم بَلَد (یا بَلَط به زبان نبطی‌: قفطی‌، 2 / 344)، از مناطق شمالی موصل بود (یاقوت‌، بلدان‌، 1 / 721؛ ابن‌شاکر، 2 / 66) و به همان‌جا منسوب شد (عمادالدین‌، خریدة ...، 2 / 385؛ قس: ابن‌حجر، 4 / 150: بُلیطی‌). نام نیای او راهیجون‌ نیز آورده‌اند (ابن‌شاکر، همانجا). از دوران‌ کودکی‌ و تحصیلات‌ وی‌ اطلاع دقیقی در دست نیست‌، اما نام ملک‌النحاة ابونزار (د 568ق‌)، ابن‌ دهان‌ (د 569ق‌) و ابن‌ حکیم‌ عراقی‌ (د 567ق‌) را در برخی‌ منابع‌ به‌ عنوان‌ استادان‌ وی‌ یاد کرده‌اند (غسانی‌، 279؛ ذهبی‌، 396؛ یاقوت‌، ادبا، 12 / 142). بهره‌مندی‌ بلطی‌ از دو استاد نخست‌ کاملاً از نظر تاریخی‌ معقول‌ می‌نماید؛ زیرا می‌دانیم‌ ابن‌دهان‌ (ه‍ م‌) از 544ق‌ به‌ موصل‌ رفت‌ و تا پایان‌ عمر در همان‌جا ماند و نیز ابونزار (ه‍ م‌) هم‌ مدتی‌ بعد رو به‌ موصل‌ آورد و تا 549ق‌ در آنجا زیست (بهجت اثری‌، 1(3) / 90). اما سبب‌ و تاریخ انتقال بلطی از موصل به شام که ابن حکیم‌ عراقی‌ در آنجا مقام‌ داشت‌، بر ما روشن‌ نیست‌. احتمال‌ می‌رود که‌ وی‌ در اثنای‌ اقامت‌ در دمشق‌ نزد ابن حکیم به تحصیل‌ پرداخته باشد (عمادالدین، همانجا)؛ چه، غسانی (همانجا) به نقل روایت بلطی از ابن‌ حکیم‌ اشاره‌ کرده‌ است‌. 
آشنایی بلطی با عمادالدین کاتب که بی‌شک پس از 562ق‌ و تصدی دیوان انشاء دمشق بود (نک‍ : عمادالدین، مقدمه‌...، 52-53، 55)، خود سبب پیوستن‌ وی به قاضی فاضل‌ و دستگاه‌ ایوبیان شد (نک‍ : دنبالۀ مقاله‌). عمادالدین عزیمت‌ بلطی‌ به‌ مصر را هم‌زمان با فتح‌ مصر و آغاز حکومت صلاح‌الدین‌ بر آن‌ دیار، یعنی‌ 564ق دانسته‌ است‌ (خریدة، همانجا؛ نک‍ : ابن‌اثیر، 11 / 342). 
اعتبار این‌ ادیب‌ نحوی‌ چنان‌ بود که‌ صلاح‌الدین‌ او را به‌ عنوان‌ استاد نحو و قرائت‌ در جامع‌ مصر گمارد و مقرری‌ ماهانه‌ای‌ برایش‌ تعیین‌ کرد (عمادالدین‌، یاقوت‌، همانجاها). قفطی‌ که‌ خود بلطی‌ را در مصر دیده‌ است‌، از تبحر وی‌ در علوم‌ نحو و عروض‌ و توجه‌ شاگردان‌ به‌ اوحکایت‌ می‌کند (2 / 345؛ یاقوت‌، همان‌، 12 / 144). ملاقات عمادالدین‌ نیز با بلطی‌ در ربیع‌الآخر 572 / اکتبر 1176 در مصر، و نیز اشعاری‌ که‌ بلطی‌ در مدح‌ قاضی‌ فاضل سروده‌، گواه دوستی‌ میان آنان‌ است‌ (عمادالدین‌، همان‌، 2 / 385-387،389-391؛ ابوشامه‌، 1 / 243؛ یاقوت‌، همان‌، 12 / 147-151، 153). 
یاقوت‌ به نقل از شریف‌ ادریسی‌ که‌ نزد بلطی‌ درس‌ خوانده‌، سیمای‌ ظاهری‌ او را که‌ به کلی از عامۀ مصریان‌ متفاوت‌ بود، وصف‌ کرده است (نک‍ : همان‌، 12 / 143-144). او در بذله‌گویی‌ بی‌پروا بود و در باده‌نوشی افراط می‌کرد، با این‌ حال‌، او را مردی گوشه‌نشین و منزوی نیز دانسته‌اند (همان‌، 12 / 142، 124-146؛ ابن‌شاکر، 2 / 66، 67). گویا وی‌ هرگز همسری‌ برنگزید، زیرا در مصر آوازه‌ خوانی‌ را با آگاهی‌ و گواهی‌ شاهدان‌ عادل‌ به‌ عنوان‌ وارث‌ خویش‌ معرفی‌ کرد (برای‌ تفصیل‌ بیشتر، نک‍ : یاقوت‌، همان‌، 12 / 146). شاید سبب‌ این‌ گوشه‌نشینی‌ را بتوان‌ مرگ‌ حامیان‌ قدرتمندی‌ چون‌ صلاح‌ الدین‌ (د 589ق‌)، عمادالدین‌ کاتب‌ (د 597ق‌) و قاضی‌ فاضل‌ (د 596ق‌) دانست‌ (قس‌: GAL, I / 366، که‌ سبب‌ را روی‌ آوری‌ بلطی‌ به‌ هرزه‌ درایی‌ و خمر آورده‌ است‌). گوشه‌ نشینی‌ لاجرم‌ به‌ گمنامی‌ انجامید، چندان‌ که‌ شاگردش‌ شریف‌ ادریسی‌ گفته‌ است‌ تا 3 روز پس‌ از مرگ‌ هم‌ کسی‌ از وفاتش‌ آگاه‌ نشد (یاقوت‌، همان‌، 12 / 142). 
یاقوت ضمن بر شمردن‌ آثار بلطی‌ (همان‌، 12 / 146-147)، قطعۀ 22 بیتی‌ او را که‌ صنعت‌ لزوم‌ مالایلزم‌ در آن‌ به‌ کار رفته‌، نقل‌ کرده‌، و افزوده‌ است‌ که‌ می‌توان‌ قافیه‌های‌ آن‌ را به‌ 3 اعراب‌ خواند (همان‌، 12 / 158-166؛ نیزنک‍ : ابن‌حجر، 4 / 150-151). حدود نیم‌ قرن‌ بعد سیوطی‌ همان‌ قصیده‌ را در 35 بیت‌ همراه‌ با شرح‌ آن‌ نقل‌ کرده‌، و آن‌ را به‌ سبب‌ چندگونگی‌ اعراب‌، به‌ نقل‌ از خود بلطی‌ القصیدۀ الحرباویۀ خوانده است‌ (4 / 163- 168). از آن‌ پس‌ این‌ نام‌ بر قصیده‌ باقی‌ ماند (نک‍ : حاجی‌ خلیفه‌، 2 / 1337). 
بلطی‌ مانند بیشتر شاعران‌ زمان‌ خود، سخت‌ در پی‌ آرایه‌های‌ لفظی‌ مرسوم‌ و تکراری‌ و تقلیدی‌ بود و همین‌ لفظ پردازیها کار او را در گزینش‌ واژگان‌ شعری‌، به‌ خصوص‌ قوافی‌ به‌ تنگنا می‌کشانید، چندان‌ که‌ شعر او چه‌ از نظر مضامین‌ و چه‌ از نظر ساخت‌ واژگانی‌ از هر گونه‌ ارزش‌ هنری‌ تهی‌ گردید (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نک‍ : ابیاتی که‌ در مدح‌ قاضی‌ فاضل‌ سروده‌ است‌: عمادالدین‌، همان‌، 2 / 389-391). در کار نحو نیز تنها می‌دانیم‌ که‌ بلطی‌ به‌ تلفیق‌ دو مکتب‌ کوفه‌ و بصره‌ گرایش‌ داشت‌ (یاقوت‌، همان‌، 12 / 144). 
تنها اثر برجای‌ مانده‌ از بلطی‌ القصیدة الحرباویة یا میمیه‌ است‌ که‌ نبهان‌ آن‌ را بر پایۀ نسخۀ ظاهریه‌، در مجلۀ مجمع‌ اللغة العربیۀ دمشق‌ (1392ق‌ / 1972م‌) به چاپ‌ رسانیده‌ است‌. علاوه‌‌بر این‌، شرحی از این‌ قصیده‌ در کتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ نگاهداری‌ می‌شود (نک‍ : آستان‌...، 353). 

آثار یافت نشده‌

1. 1. اخبار المتنبی‌ (نک‍ : یاقوت‌، همان‌، 12/146؛ GAS, II/486). 2. اختصارالاغانی‌، که‌ قفطی‌ (همانجا) آن‌ رانیکوترین اختصار دانسته‌ است‌. 3. التصحیف‌ و التحریف‌.
4. تعلیل‌ العبادات‌ (یاقوت‌، همان‌، 12/147). 5. السیر فی‌النحو (غزی‌، 1/255). 6. العروض‌ الصغیر (یاقوت‌، همان‌، 12/146). 7. العروض‌ الکبیر، که‌ ظاهراً ابن‌ شاکر (همانجا) آن‌ را در 300 برگ‌ دیده‌ بوده‌ است‌ (نیز نک‍ : یاقوت‌، همانجا). زیدان‌ نیز به‌ بخشی‌ از کتاب‌ بلطی‌ در عروض‌ اشاره‌ می‌کند که‌ در کتابخانۀ دانشگاه‌ آکسفرد نگاهداری‌ می‌شود (14/297)، اما در هیچ‌یک‌ از فهارس‌ نشانی‌ از آن‌ به‌ دست‌ نیامد. 8. العظات الموقظات‌. 9. علم‌ اشکال‌ الخط. 10. المستزاد علی‌ المستجاد من فعلات‌ الاجواد (یاقوت‌، همان‌، 12/146-147). 11. المدخر، یا المفخر للمفتخر فی‌ علم‌ البدیع‌ (بغدادی‌، 1/653). 12. النیر ( المنیر) فی‌ العربیة (یاقوت‌، همان‌، 12 / 146؛ ابن‌شاکر، 2 / 67). 

مآخذ

آستان‌ قدس‌ ف‌، فهرست‌؛ ابن‌ اثیر، الکامل‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، لسان‌ المیزان‌، حیدرآباددکن‌، 1330ق‌؛ ابن‌ شاکر، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، 1951م‌؛ ابوشامه‌، عبدالرحمان‌، کتاب‌ الروضتین فی‌ اخبار الدولتین‌، به‌ کوشش‌ ابوسعود افندی‌، قاهره‌، 1287ق‌؛ بغدادی‌، هدیه‌؛ بهجت‌ اثری‌، محمد، حاشیه‌ بر خریدة القصر (نک‍ : هم، عمادالدین‌ کاتب‌)؛ حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌؛ ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، حوادث‌ 591 -600ق‌، به‌ کوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، 1417ق‌ / 1997م‌؛ زیدان‌، جرجی‌، المؤلفات‌ الکاملة، بیروت‌، دارالجیل‌؛ سیوطی‌، الاشباه‌ والنظائر فی‌ النحو، حیدرآباددکن‌، 1361ق‌؛ عمادالدین‌ کاتب‌، محمد، خریدة القصر، ج‌ 1 (3)، به‌ کوشش‌ محمد بهجت‌ اثری‌، بغداد، 1396ق / 1976م‌، ج‌2، به‌کوشش‌ شکری فیصل‌، دمشق، 1378ق‌ / 1959م‌؛ همو، مقدمه بر «البرق الشامی‌»، همراه‌ سنا البرق‌ الشامی‌ِ بنداری‌، به‌ کوشش‌ رمضان‌ ششن‌، بیروت‌، 1971م‌؛ غزی‌، محمد، دیوان‌الاسلام‌، به کوشش‌ سید کسروی‌ حسن‌، بیروت‌، 1411ق‌ / 1990م‌؛ غسانی‌، ملک‌ اشرف‌، العسجد المسبوک‌، به‌ کوشش‌ شاکر محمود عبدالمنعم‌، بیروت‌ / بغداد، 1395ق‌ / 1975م‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ کوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ / بیروت‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛ یاقوت‌، ادبا؛ همو، بلدان‌؛ نیز:

GAL; GAS.

ایران‌ناز کاشیان