بلغه

بُلْغه‌، یا البلغة فی‌ اللغة، یا البلغة المترجم‌ فی‌ اللغة، کهن‌ترین‌ فرهنگ‌ شناخته‌ شدۀ عربی‌ به‌ فارسی‌، به‌ قلم‌ ابویوسف‌ یعقوب‌ بن‌ احمد نیشابوری‌ (د رمضان‌ 474ق‌ / فوریۀ 1082م‌) لغت‌شناس‌، ادیب‌ و شاعر ذولسانین‌ ایرانی‌. 
گرچه‌ منابع‌ معاصرِ ابویوسف‌ نیشابوری‌ و پس‌ از او، خاصه‌ ادیب‌ و دوست‌ نویسنده‌ معاصرش‌ باخرزی‌ (2 / 980؛ نیز نک‍ : قفطی‌، 4 / 51؛ یمانی‌، 384) آثار بسیاری‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند، ولی‌ هیچ‌یک‌ به‌ بلغه‌ اشاره‌ نکرده‌اند و عمادالدین‌ کاتب‌ اصفهانی‌ نخستین‌ کسی‌ است‌ که‌ وی‌ را صاحب‌ بلغه‌ دانسته‌ است‌ (2 / 84) و ابن‌ شاکر کتبی‌ (4 / 334) هم‌ به‌ تبع‌ او از این‌ کتاب‌ یاد کرده‌، و آن‌گاه‌ به‌ منابع‌ بعدی‌ راه‌ پیدا کرده‌ است‌. اما در تحقیقات‌ برخی‌ معاصران‌، از مؤلف‌ با عنوان‌ «ناشناخته‌» یاد شده‌ است‌ (مثلاً نک‍ : منزوی‌، 3). 
بلغه‌ کهن‌ترین‌ فرهنگ‌ موجود تازی‌ به‌ پارسی‌ است‌. چنان‌که‌ خود در مقدمه‌ اشاره‌ کرده‌ (ص‌ 5-6)، بر آن‌ بوده‌ است‌ تا کتابی‌ ساده‌ و عادی‌ از کلمات‌ «نادر» و «وحشی‌» تألیف‌ کند تا حفظ آنها بر مبتدیان‌ ادب‌ و جویندگان‌ زبان‌ عرب‌ آسان‌ آید. این‌ کتاب‌ براساس‌ دایرۀ واژگانی‌ یک‌ موضوع‌، یا براساس‌ رسته‌های‌ اشیاء موجود در جهان‌ تقسیم‌بندی‌ شده‌ است‌ و می‌توان‌ آن‌ را جامع‌ فرهنگ‌ گونه‌های‌ تک‌ موضوعی‌ کهن‌تری‌ چون‌ خلق‌ الانسان‌ دانست‌ که‌ از دیرباز تألیف‌ می‌شده‌، با این‌ تفاوت‌ که‌ بلغه‌ عربی‌ به‌ فارسی‌ است‌. 
بلغه‌ مشتمل‌ بر 40 باب‌، و هر باب‌ شامل‌ چند فصل‌ است‌: کتاب‌ با «ذکر اسماءالله‌ تعالى» که‌ 104 نام‌ الٰهی‌ را در بر می‌گیرد، به‌ قصد «براعت‌ استهلال‌» و ورود به‌ بحث‌ آغاز می‌شود. باب‌ اول‌ دربارۀ «آفرینش‌ انسان‌ و ذکر اعضای‌ او»ست‌. از دیگر ابواب‌ کتاب‌ می‌توان‌ از «در ذکر ادیان‌ و ملل‌ و آنچه‌ بدانها مربوط است‌» (ص‌ 75)، در ذکر زنان‌ (ص‌ 81)، «در اطعمه‌» (ص‌ 138) و «در ذکر آسمان‌ و زمین‌ و آنچه‌ در آنهاست‌» (ص‌ 274) نام‌ برد. کتاب‌ با فصل‌ «کلماتی‌ که‌ در لفظ یکی‌ و در معنا جدا هستند» پایان‌ می‌پذیرد. 
اگرچه‌ کتاب‌ بلغه‌ عربی‌ به‌ فارسی‌ است‌، اما گاه‌ مؤلف‌ به‌ عمد یا سهو فقط به‌ توضیحات‌ عربی‌ اکتفا کرده‌ است‌ (مثلاً نک‍ : ص‌ 350، 353-356، 360-362). از سوی‌ دیگر، مؤلف‌ گاه‌ یک‌ واژۀ فارسی‌ را در برابر چند واژۀ عربی‌ آورده‌ است‌ (مثلاً ص‌ 81، 377). 
یکی‌ از وجوه‌ مهم‌ این‌ کتاب‌، اشتمال‌ آن‌ بر واژه‌های‌ گویشی‌ فارسی‌ کهن‌ و معربات‌ است‌ (نک‍ : راشد محصل‌، 119-135). معربات‌ بلغه‌ بالغ‌ بر 230 کلمه‌ است‌ و مؤلف‌ گاه‌ به‌ جای‌ معنا کردن‌ آنها، تنها به‌ آوردن‌ کلمۀ «معروف‌» اکتفا کرده‌ است‌ (مثلاً ص‌ 135، 295، 317، 318). 
شاگرد یعقوب‌ بن‌ احمد ابوالحسن‌ علی‌بن‌ احمد فنجکردی‌ (د 512ق‌ / 1118م‌)، تکمله‌ای‌ به‌ نام‌ تتمة بلغة بر این‌ کتاب‌ نوشته‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : مینوی‌، 9، 11). همچنین‌ در کتابخانۀ ملک‌ نسخه‌ای‌ به‌ نام‌ مشکلات‌ البلغه‌ موجود است‌ که‌ فقط 4 برگ‌ مغلوط و غیرقابل‌ استفاده‌ از آن‌ باقی‌ است‌ و گویا قطعه‌ای‌ از شرحی‌ است‌ که‌ بر بلغه‌ نگاشته‌اند (منزوی‌، 5-6). 

مآخذ

ابن‌ شاکر کتبی‌، محمد، فوات الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1974م‌؛ باخرزی‌، علی‌، دمیة القصر، به‌ کوشش‌ محمد تونجی‌، دمشق‌، 1971م‌؛ راشد محصل‌، محمدتقی‌، «واژه‌های کهن‌ و گویشی‌ در البلغه‌»،فرهنگ‌، 1368ش‌، شم‍ 4-5؛ عمادالدین‌ کاتب‌، محمد، خریدة القصر، به‌ کوشش‌ عدنان‌ محمد آل‌طعمه‌، تهران‌، 1999م‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1986م‌؛ منزوی‌، علینقی‌، فرهنگنامه‌های‌ عربی‌ به‌ فارسی‌، تهران‌، 1337ش‌ / 1959ق‌؛ مینوی‌، مجتبى‌، مقدمه‌ بر البلغة (نک‍ : هم‍ ، یعقوب بن‌ احمد)؛ یعقوب بن‌ احمد نیشابوری‌، البلغة، به‌ کوشش‌ مجتبى‌ مینوی‌ و فیروز حریرچی‌، تهران‌، 1355ش‌؛ یمانی‌، عبدالباقی‌، اشارة التعیین‌، به‌ کوشش‌ عبدالمجید دیاب‌، ریاض‌، مرکز الملک‌ فیصل‌.

رضوان‌ مساح