بلبلستان

بُلْبُلِسْتان‌، کتابی‌ نوشتۀ محمد فوزی‌ موستاری‌ در 1152ق‌ / 1739م‌. از نویسندۀ این‌ کتاب‌، اطلاعات‌ بسیار اندکی‌ در دست‌ است؛ همین اندازه‌ می‌دانیم‌ که‌ وی‌ اهل‌ موستار بوسنی‌ و هرزگوین‌ بوده، و در 1160ق‌ / 1747م‌ درگذشته است (منزوی‌، 5 / 3532). از برخی سروده‌های او برمی‌آید که دارای گرایشهای شیعی بوده است‌ (فوزی‌، 2، 95). 
از فوزی‌ موستاری‌ بجز بلبلستان‌، اثر دیگری‌ گزارش‌ نشده‌ است‌. او چنان‌که‌ خود گفته‌، این‌ کتاب‌ را به‌ قصد خلق‌ اثری‌ همانند بوستان‌ و گلستان‌ سعدی‌، بهارستان‌ جامی‌، نگارستان‌ کمال‌ پاشازاده‌ و سنبلستان‌ شیخ‌ شجاع‌ نگاشته‌ است‌ (ص‌ 2). 
بلبلستان‌ دارای‌ 6 فصل‌ و به‌ تعبیر نویسنده‌ دارای‌ 6 «خُلد» مجزا است‌ (ص‌ 3): خلد اول‌ با عنوان‌ «کرامت‌»، مشتمل‌ است‌ بر 14 داستان‌، در کرامات‌ بزرگان‌ صوفیه‌ مانند جنید بغدادی‌، ذوالنون‌ مصری‌ و مولوی‌ (ص‌ 4-26). خلد دوم‌ با نام‌ «حکمت‌» شامل‌ داستانها و سخنان‌ حکمت‌آمیز منسوب‌ به‌ بزرگانی‌ مانند لقمان‌، امام‌ محمد غزالی‌ و شبلی‌ (ص‌ 26-55). خلد سوم‌ با عنوان‌ «اخلاص‌»، گزارش‌ اخلاص‌ انسان‌ نسبت‌ به‌ خداوند است‌، همراه‌ با نقل‌ قولهایی‌ از پیامبر(ص‌) و امام‌ علی‌(ع‌) و نیز نقل‌ داستانهایی‌ از صوفیان‌ بزرگ‌ مانند شیبان‌ راعی‌ و سفیان‌ ثوری‌ (ص‌ 55-70). خلد چهارم‌ موسوم‌ به‌ «نکات‌» که‌ مهم‌ترین‌ فصل‌ کتاب‌ به‌شمار می‌آید. در این‌ فصل‌ از احوال‌ و اشعار مولوی‌ و 11 تن‌ از شاعران‌ پارسی‌ زبان‌ مقیم‌ منطقۀ بوسنی‌ مانند درویش‌ پاشا، خسروپاشا، فتوحی‌، آذری‌ و رشدی‌ سخن‌ به‌ میان‌ آمده‌ است‌ و خود سندی‌ گویا و استوار از نفوذ و حضور زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ در حوزۀ بالکان‌ به‌شمار می‌رود (ص‌ 70-80). خلد پنجم‌ با نام‌ «لطیفه‌» از دیگر فصول‌ متمایز، و حاوی‌ 6 داستان‌ مطایبه‌آمیز است‌ (همو، 81-90). خلد ششم‌ با عنوان‌ «سخاوت‌»، شامل‌ قصه‌ای‌ است‌ نسبتاً بلند دربارۀ فضل‌ برمکی‌ و سخاوتهای‌ او (ص‌ 90-94). 
بلبلستان‌ به‌ پیروی‌ از شیوۀ سعدی‌ در نگارش‌ گلستان‌ و به‌ سبک‌ و اسلوب‌ این‌ کتاب‌ نوشته‌ شده‌ است‌. فوزی‌ داستانهای‌ بلبلستان‌ را با استفاده‌ از مآخذی‌ مانند کشف‌ المحجوب‌ هجویری‌، تذکرةالاولیاء عطار و مناقب‌ العارفین‌ افلاکی‌ پرداخته‌، و سپس‌ سروده‌هایی‌ از خود در خلال‌ داستانها آورده‌ است‌. 
لغات‌ و ترکیبات‌ به‌ کار رفته‌ در بلبلستان‌، در دیگر آثار فارسی‌ کمتر یافت می‌شود. نیز سروده‌های فوزی‌ در این کتاب‌، برپایۀ گویش فارسی‌زبانان‌ آن‌ دیار، سامان‌ پذیرفته‌ است‌. به‌ همین‌سبب‌، با استفاده‌ از این‌ اثر می‌توان‌ به‌ اطلاعاتی‌ ارزشمند از ویژگیهای‌ نثر ادبی و گویش‌ فارسی‌ در آن‌ دیار دست‌ یافت‌. 
دست‌نویسهایی‌ چند از بلبلستان‌ باقی‌ است‌ (منزوی‌، 5 / 3533؛ هاشم‌پور سبحانی‌، 31، 540؛ دانش‌پژوه‌، 2 / 28). این‌ کتاب‌ یک‌بار در 1312ق‌ / 1894م‌ در استانبول‌ چاپ‌ شده‌ (ریاحی‌، 199، حاشیۀ 4)، و در 1935م‌، ترجمه‌ای‌ از آن‌ توسط م‌. مالیچ‌ (مالیک‌) در پاریس به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌ (منزوی‌، 5 / 3532؛ دانش‌پژوه‌، همانجا). 

مآخذ

دانش‌پژوه‌، محمدتقی‌ و ایرج‌ افشار، «نسخه‌های خطی‌ فارسی‌ در یوگسلاوی‌»، نسخه‌های‌ خطی‌، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، 1341ش‌؛ ریاحی‌، محمد امین‌، زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ در قلمرو عثمانی‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فوزی‌ موستاری‌، محمد، بلبلستان، نسخۀ خطی‌ موجود در فرهنگستان‌ علوم‌ یوگسلاوی‌، شم‍ 1831 C / DP؛ منزوی، خطی‌؛ هاشم‌پور سبحانی‌، توفیق و حسام‌الدین آق‌سو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه استانبول‌، تهران‌، 1374ش‌.

علی میرانصاری