بلبل شاه

بُلْبُلْ شاه، شرف‌الدین عبدالرحمان‌ (د 727ق‌ / 1327م‌)، عارف‌ و صوفی‌ طریقۀ سهروردیه‌ و از مشایخ‌ کشمیر در سدۀ 8ق‌. وی‌ در کشمیر به‌ «بلبل‌ شاه‌» معروف‌ است‌، اما او را «بلال‌ شاه‌» و «بابا بلال‌» نیز خوانده‌اند. در منابع‌ موجود، اطلاعات‌ چندانی‌ دربارۀ تاریخ‌ ولادت‌، خاستگاه‌ و دوران‌ کودکی‌ و جوانی‌ وی‌ یافت‌ نمی‌شود، تنها این‌ را می‌دانیم‌ که‌ از سادات‌ موسوی‌ بود و چندی‌ در بغداد می‌زیست‌؛ دیگر آنکه‌، دوبار از ترکستان‌ به‌ کشمیر رفت‌: نخستین‌بار در دوران‌ حکومت‌ سوهادیوه‌ (700-720ق‌ / 1301-1320م‌) بر کشمیر، و بار دیگر در 725ق‌ که‌ این‌ بار در آنجا سکنى‌ گزید و ازاین‌رو، با نام‌ شرف‌الدین‌ حسینی‌ کشمیری‌ و شرف‌‌الدین‌ ترکستانی‌ نیز از وی‌ یاد شده‌ است‌. 
وی‌ را از طریقۀ سهروردیه‌ و از پیروان‌ نعمت‌‌الله‌ فارسی‌ ــ که‌ از خلفای‌ این‌ طریقه‌ بود ــ دانسته‌اند. حاجی‌ محیی‌الدین‌ مسکین‌ در تاریخ‌ کبیر، او را از مریدان‌ ملااحمد علاّمی‌ شمرده‌ است‌ (غلام‌ سرور، 286؛ داوود، 82 -83؛ عبدالحی‌، 52؛ محب‌ الحسن‌، 32, 39؛ رضوی‌، I / 290؛ نیز نک‍ : صوفی، .(34
نخستین موج‌ ورود به‌ کشمیر مربوط به‌ تهاجم‌ بی‌نتیجۀ دالچا خان‌ تاتار در 522ق‌ / 1128م‌ بود که‌ به‌ گسترش‌ قابل‌ توجه‌ اسلام‌ در آن‌ سرزمین‌ نینجامید، اما پس‌ از گذشت‌ دو سده‌ از این‌ واقعه‌، بلبل‌ شاه‌ با همراهانش‌ به‌ کشمیر وارد شد و موفق‌ به‌ انتشار اسلام‌ در آن‌ دیار گردید (تیتوس‌، 45؛ والتر، 340؛ آفاقی‌، جلوه‌...، 14). 
رنچن‌ شاه‌ تبتی‌، حکمران‌ بودایی کشمیر زیرنفوذ بلبل‌ شاه‌ به‌ اسلام‌ گروید و به‌ عنوان‌ نخستین‌ پادشاه‌ مسلمان‌ کشمیر نام‌ صدرالدین‌ را برای‌ خود برگزید؛ برخی‌ نیز شاه‌ میر وزیر رنچن‌ را در مسلمان‌ شدن‌ او مؤثر می‌دانند (آزاد، تاریخ‌...، 274، تذکره‌ ...، 9، 11؛ عبدالحی‌، همانجا؛ ابوالفضل‌، 2 / 184؛ داوود، 82؛ رضوی‌، همانجا). مسلمان‌ شدن‌ این‌ حاکم‌ بودایی‌ مذهب‌ تبتی‌، برهمنهای‌ کشمیر را برآشفت‌ و موجب‌ شد که‌ در برابر گسترش‌ اسلام‌ در آن‌ سرزمین‌ مقاومت‌ نمایند؛ ولی‌ اسلام‌ آوردن‌ رنچن‌ شاه‌ سرانجام‌، موجب‌ گرویدن‌ بسیاری‌ از اعضای‌ خاندان‌ سلطنتی‌، اشراف‌، و حتی‌ توده‌های‌ مردم‌ به‌ اسلام‌ گردید. با این‌ حال‌، همسر شاه‌، کوتارانی‌ بر کیش‌ هندویی‌ باقی‌ ماند و این‌ آیین‌ را نپذیرفت‌ (والتر، همانجا؛ پارمو، .(739
رنچن‌ شاه‌ در ساحل‌ رودخانۀ جِهلَم‌ برای‌ بلبل‌ شاه‌ خانقاهی‌ بنا کرد که‌ نخستین‌ خانقاه‌ کشمیر بود و در کنار آن‌ نیز برای‌ اطعام‌ فقیران‌ لنگری‌ ساخت‌ که‌ درآمد آن‌ از دهکده‌های‌ وقف‌ شده‌ تأمین‌ می‌شد و به‌ «لنگر بابا» یا «لنگربلبل‌» شهرت‌ داشت‌. وی‌ همچنین‌ نخستین‌ مسجد را در کشمیر به‌ نام‌ «مسجد بده‌» در همان‌ حوالی‌ تأسیس‌ کرد که‌ بعدها در آتش‌ سوخت‌ و مسجد کوچک‌تری‌ در محل‌ آن‌ ساخته‌ شد (عبدالحی‌، رضوی‌، همانجاها؛ صوفی‌، 35؛ محب‌ الحسن‌، 40؛ S ,.(EI2 بلبل شاه‌ بسیاری‌ از مردم‌ کشمیر را به‌ دین‌ اسلام‌ متمایل‌ کرد و نقش‌ مهمی‌ در گسترش‌ زبان‌ فارسی‌ در کشمیر داشت‌ (ریاض‌، 49). 
بلبل‌ شاه‌ در 727ق‌ / 1327م‌ درگذشت‌ و در نزدیکی‌ مسجدی‌ که‌ سلطان‌ صدرالدین‌ برای‌ او ساخته‌ بود، به‌ خاک‌ سپرده‌ شد، این‌ مکان‌ به‌ سبب‌ حضور سالانۀ هزاران‌ نفر که‌ از سراعتقاد به‌ وی‌ برای‌ زیارت‌ به‌ آنجا می‌آمدند، تبدیل‌ به‌ مرکزی‌ دینی‌ گردید و اکنون‌ نیز تا حدودی‌ موقعیت‌ گذشتۀ خود را حفظ کرده‌ است‌. 
پس از بلبل‌ شاه‌، کسانی‌ چون‌ سید جلال‌الدین‌ بخاری‌، مشهور به‌ مخدوم‌ جهانیان‌ و نیز سید تاج‌الدین‌ سمنانی‌ و سیدحسین‌ سمنانی‌ در اشاعۀ اسلام‌ در کشمیر نقش‌ مؤثری‌ داشتند (آزاد، همان‌، 13؛ آفاقی‌، «صوفیان‌...»، 69، نیز جلوه‌، 14-15). 

مآخذ

آزاد، محمود، تاریخ‌ کشمیر، مظفرآباد، 1992م‌؛ همو، تذکرۀ اولیاء کشمیر، مظفرآباد، 1993م؛ آفاقی، صابر، جلوۀ کشمیر، لاهور، 1980م؛ همو، «صوفیان کشمیر و نقش‌ آنان در نشر فرهنگ‌ و ادب فارسی‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1350ش، شم‍ 112-113؛ ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1983م‌؛ داوود، نورالدین‌، محنة فی الفردوس‌، بغداد، 1369ق‌ / 1950م‌؛ ریاض‌، محمد، احوال‌ و آثار و اشعار میرسیدعلی همدانی‌، اسلام‌آباد، 1411ق‌ / 1991م‌؛ عبدالحی‌، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن‌، 1350ق‌ / 1931م‌؛ غلام‌سرور لاهوری‌، خزینةالاصفیا، کانپور، 1929م‌؛ نیز:

EI², S; Mohibbul Hasan, Kashmīr Under the Sulṭāns, Calcutta, 1959; Parmu, R. K., «Kashmir (1320-1586)», A Comprehensive History of India, New Delhi, 1982, vol. V; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986; Sufi, G. M. D., Islamic Culture in Kashmir, New Delhi, 1979; Titus, M. T., Indian Islam, New Delhi, 1979; Walter, H. A., «Islam in Kashmir», The Moslem World, New York, 1914, vol. IV.

مرجان افشاریان