بلاط الشهداء

بَلاطُ الشُّهَداء، عنوانی كه در منابع اسلامی بر پیكار معروف میان مسلمانان و مسیحیان در اوایل قرن 2ق / 8م در نزدیكی شهر پواتیه در غرب فرانسه اطلاق شده است و گاه آن را غزوۀ بلاط نیز نامیده‌اند (مقری، 3 / 16). در منابع اروپایی آن را جنگ پواتیه یا تور می‌نامند. نبرد در ناحیه‌ای بین تور و پواتیه در نزدیكی جاده‌ای قدیمی كه شاتلرو را به پواتیه وصل می‌كرد، به وقوع پیوست. محل دقیق واقعه مشخص نیست، ولی گفته‌اند: در 20 كیلومتری شمال شرقی پواتیه بوده است كه امروزه موسه لاباتای خوانده می‌شود (لوی پرووانسال،I / 61, 62 ). در حفریات باستان‌شناسی در روستایی میان تور و پواتیه شمشیرهایی عربی به دست آمده است و در نتیجه، حدس زده‌اند كه جنگ یاد شده در همین جا رخ داده است (حجی، 195). 
به هر حال، در پی فتوحات مسلمانان در اسپانیا و پیشروی به سمت فرانسه، عبدالرحمان بن عبدالله غافقی امیر اندلس كه از عربهای یمن بود و خود از تابعان به شمار می‌رفت، در 114ق / 732م به خون‌خواهی سمح بن مالك خولانی حاكم پیشین، و جبران شكست تولوز رهسپار نبرد با فرنگیان شد(حمیدی، 274؛ مونس، 263؛ مقری، 3 / 15-16،235-236؛ سالم، 142). مطابق برخی از گزارشها، وی بنا به درخواست دوك اودو حاكم آكیتن برای یاری وی برضد شارل مارتل، عازم فرانسه شد. شارل مارتل كه حاجب یا كاخبان دربار اوستراسیا و نوستری و حاكم بر این مناطق بود، با گردآوری لشكری از فرانکـها، جنگجویان شمالی و ژرمن به مقابله آمد (عنان، 1 / 98-99؛ بشتاوی، 32). 
نبرد در اواخر شعبان 114 رخ داد و حدود 9 روز طول كشید (عنان، 1 / 100؛ لوی پرووانسال، I / 62)؛ با آنکـه مسلمانان نخست پیشروی كردند، ولی سرانجام شكست در میان آنان افتاد و عبدالرحمان و گروهی از تابعان و بزرگان مسلمانان كشته شدند (عنان، 1 / 106؛ لوی پرووانسال، همانجا). 
نویسندگان اروپایی، این پیكار را بس مهم و بزرگ جلوه داده، و آن را بزرگ‌ترین مانع پیشروی اسلام در اروپا و مایۀ نجات امپراتوری روم و تأخیر در سقوط قسطنطنیه دانسته‌اند (نک‍ : عنان، 1 / 109-110؛ قس: عبادی، 84؛ بشتاوی، همانجا؛ محمود، 151؛ شحنه، 12)؛ در حالی كه مورخان شرقی و اسلامی یا به این جنگ نپرداخته‌اند، یا در نهایت ایجاز و اختصار بدان اشاره كرده‌اند، ولی در تاریخ وقوع و حتی فرمانده سپاه مسلمانان با یكدیگر متفق نیستند. ابن عبدالحكم در سدۀ 3ق / 9م ظاهراً نخستین نویسنده‌ای است كه از این نبرد، بدون ذكر عنوانی یاد كرده، و تاریخ وقوع آن را 115ق آورده است (ص 216-217). عنوان بلاط الشهداء بار اول در كتاب مجهول المؤلف اخبار 
مجموعه (ص 25) متعلق به سدۀ 5ق / 11م آمده است (قس: حمیدی، همانجا؛ ضبی، 353)، اما مورخان متقدمی چون طبری و واقدی به آن اشاره نکـرده‌اند. ابن اثیر (5 / 490) و ابن‌خلدون (4 / 152) سال 114ق را تاریخ وقوع جنگ دانسته‌اند، ولی ابن‌خلدون فرمانده مسلمانان را یك جا ابن حجاب (همانجا) و در جای دیگر غافقی آورده است (3 / 176).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلدون، العبر، به كوشش خلیل شحاده و سهیل زكار، بیروت، 1401ق / 1981م؛ ابن عبدالحكم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، بغداد، 1920م؛ اخبار مجموعه، مادرید، 1867م؛ بشتاوی، عادل سعید، الاندلسیون المواركه، دمشق،1985م؛ حجی، عبدالرحمان علی، التاریخ الاندلسی، دمشق / بیروت، 1396ق / 1976م؛ حمیدی، محمد، جذوة المقتبس، قاهره، 1966م؛ سالم، عبدالعزیز، تاریخ المسلمین و آثارهم فی الاندلس، بیروت، 1962م؛ ضبی، احمد، بغیةالملتمس، قاهره، 1967م؛ عبادی، احمدمختار، فی تاریخ المغرب و الاندلس، بیروت، 1978م؛ عنان، محمدعبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، 1408ق / 1988م؛ محمود، منی حسن، المسلمون فی الاندلس و علاقتهم بالفرنجة، قاهره، 1986م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق / 1967م؛ مونس، حسین، فجر الاندلس، قاهره، 1959م؛ نیز:

Chejne, A.G., Muslim Spain, its History and Culture, Minneapolis, 1974; Levi-Provencal, E., Histoire de l'Espagne musulmane, Leiden / Paris, 1950.

پروین قدسی‌زاد