بغدادی، محمد

بَغْدادی‌، محمد بن سلیمان‌ حنفی‌، از صوفیان‌ سلسله نقشبندیه‌ و از خلفای‌ خالدیه‌. درباره كودكی‌ و جوانی‌ بغدادی‌ اطلاعاتی‌ در دست‌ نیست‌. آنچه‌ با اطمینان‌ می‌توان‌ گفت‌، آن‌ است‌ كه‌ او از 1213ق‌ / 1798م‌ در جست‌وجوی‌ شیخ‌ و مرشدی‌ كامل‌ بود و پس‌ از تجربه‌هایی‌ ناموفق‌ سرانجام‌ در 1231ق‌ / 1816م‌ با شیخ‌ خالد نقشبندی‌ شهرزوری‌، معروف‌ به ذوالجناحین‌ (د 1242ق‌ / 1826م‌) آشنا شد و با راهنماییها وارشادات‌ او در زمره پیروان‌ سلسله نقشبندیه‌ درآمد و دیری‌ نگذشت‌ كه‌ از پیشوایان‌ این‌ طریقه‌ شد (بغدادی‌، 3-4). 
مهم‌ترین‌ اثر او الحدیقه الندیه فی‌الطریقه النقشبندیه و البهجه الخالدیه است كه‌ در برخی‌ منابع‌ به‌ اشتباه‌ آن‌ را دو كتاب‌ جداگانه‌ دانسته‌اند (نکـ: زركلی‌، 6 / 152؛ درنیقه‌، 145). این‌ اثر به‌ زبان‌ عربی‌ و شامل‌ 3 باب‌ و مقدمه‌ای‌ درباره سلسله نقشبندیه‌ و احكام‌ آن‌ است‌. بغدادی‌ در باب‌ اول‌ این‌ كتاب‌ به‌ لزوم‌ فراگیری‌ علم‌ باطن‌ نزد مرشدی‌ كامل‌ پرداخته‌، و در باب‌ دوم‌ مناقب‌ و كرامات‌ شیخ‌ خالد را شرح‌ داده‌ است‌. باب‌ سوم‌ نیز در بیان‌ شرایط، آداب‌ و وردهای‌ لازم‌ برای‌ سالك‌ با استناد به‌ نص‌ قرآن‌ كریم‌، سنت‌ نبی‌ اكرم‌ (ص‌) و اشارات‌ اولیاست‌. 
بغدادی‌ در كتاب‌ خود با برشمردن‌ مشایخ‌ شیخ‌ خالد، اتصال‌ سلسله او را به‌ بایزید بسطامی‌ و از او به‌ امام‌ جعفر صادق‌ (ع‌)، ابوبكر صدیق‌ و سلمان‌ فارسی‌ می‌رساند. همچنین‌ در توضیح «خالدیه‌»، عنوان‌ طریقه خود، آن‌ را اشاره‌ای‌ به‌ بقای‌ این‌ طریقه‌ تا پایان‌ جهان‌ می‌داند؛ امری‌ كه‌ به‌ زعم‌ او بشارت‌ آن‌ را برخی‌ مشایخ‌ طریقه‌ در حال‌ كشف‌ و شهود از حضرت‌ مهدی‌ (ع‌) گرفته‌اند (ص‌ 8 -9، 23). 
وی‌ پیروی‌ از طریقه نقشبندیه‌ را نزدیك‌ترین‌ و آسان‌ترین‌ راه‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ مراتب‌ توحید معرفی‌ می‌كند، چه‌، به‌ اعتقاد او برخلاف‌ طریقه‌های‌ دیگر كه‌ سلوك‌ را بر جذبه‌ مقدم‌ می‌شمرند، این‌ طریقه‌ بر تقدم‌ جذبه‌ بر سلوك‌ مبتنی‌ است‌. علاوه‌ بر آن‌، از دیدگاه‌ او بنای‌ طریقه نقشبندیه‌ بر اعتدال‌ استوار است‌ و به‌ همین‌سبب، در آن‌ ریاضت‌كشیهای‌ دشوار، و شب‌ زنده‌داری‌ توصیه‌ نمی‌شود (ص‌ 12- 15). بغدادی‌ بر مداومت‌ ذكر اصرار می‌ورزد. وی‌ همچنین‌ برای‌ ذكر مراتبی‌ در نظر گرفته‌، و به‌ شرح‌ آنها پرداخته‌ است‌ (ص‌ 13-14، 19، 81 ببـ ). 
به‌ این‌ ترتیب‌، وی‌ اساس‌ طریقه نقشبندیه‌ را مبتنی‌ بر اصولی‌ چون‌ توبه نصوح‌، پای‌ بندی‌ به‌ عقاید اشاعره‌ یا ماتریدیه‌، پیروی‌ از یكی از مذاهب‌ چهارگانه اهل‌ سنت‌، ترك‌ بدعتها، فراگیری‌ علم‌ باطن‌، پیروی‌ از شیخ‌ حقیقی‌ و كامل‌ و ایجاد ارتباط قلبی‌ با شیخ‌ و عمل‌ كردن‌ به‌ تلقینات‌ او، و توجه‌ و مراقبت‌ می‌داند (ص‌ 20، 25-27، 70ببـ ). 
بغدادی چنانکـه‌ خود در خاتمه كتاب ذكر كرده‌ است‌ (ص‌ 122)، تألیف‌ الحدیقه الندیه‌ را در 1234ق‌ / 1819م‌ در زاویه احسائیه خالدیه‌ در بغداد به‌ پایان‌ رسانید و ظاهراً اندكی‌ پس‌ از آن‌، در زمان‌ حیات‌ شیخ‌ خالد درگذشت‌. 
از آنجایی‌ كه‌ الحدیقه الندیه‌ دربردارنده اطلاعات‌ متنوعی‌ درباره شخصیتهای‌ مختلف‌ طریقه نقشبندیه‌ و به‌خصوص‌ شیخ‌ خالد نقشبندی‌ است‌، پس‌ از او مورد استفاده بسیاری‌ از نویسندگان‌ قرار گرفته‌ است‌. نسخه‌های‌ خطی‌ این‌ اثر در كتابخانه ازهریه‌ و نیز كتابخانه ظاهریه دمشق‌ موجود است‌ (ازهریه‌، 560؛ ظاهریه‌، 1 / 563). این‌ كتاب‌ نخستین‌بار در 1313ق‌ در حاشیه كتاب‌ اصفی‌ الموارد من‌ سلسال‌ احوال‌ الامام‌ خالد نوشته عثمان‌ بن‌ سند وائلی‌ نجدی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (سركیس‌، 572، 1909). 
كتاب‌ توضیح‌ المعانی‌ و كشف‌ الاشتباه‌ فی‌ احكام‌ مسائل‌ الصلاه، از دیگر آثار اوست‌ كه‌ نسخه خطی‌ آن‌ در كتابخانه اوقاف‌ بغداد موجود است‌ (جبوری‌، 1 / 406؛ طلس‌، 61). 

مآخذ

ازهریه‌، فهرست‌؛ بغدادی‌، محمد، «الحدیقه الندیه فی‌ الطریقه النقشبندیه و البهجه الخالدیه»، همراه‌ السعاده الابدیه فیما جاء به‌ النقشبندیه عبدالمجید خانی‌، استانبول‌، 1983م‌؛ جبوری‌، عبدالله‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربیه فی‌ مكتبه الاوقاف‌ العامه فی‌ بغداد، بغداد، 1393ق‌ / 1973م‌؛ درنیقه‌، محمد احمد، التصوف‌ الاسلامی‌، الطریقه النقشبندیه‌ و اعلامها، طرابلس‌، 1987م‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ سركیس‌، یوسف‌، معجم‌ المطبوعات‌، قاهره‌، 1346ق‌ / 1928م‌؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌، بغداد، 1372ق‌ / 1953م‌؛ ظاهریه‌، خطی‌ (تصوف‌).

آمال‌ صراف‌