بغدادی، اسماعیل

بَغْدادی‌، اسماعیل‌ بن‌ محمد امین‌، معروف‌ به‌ اسماعیل‌ پاشا بغدادی (1255-1339ق‌ / 1839-1920م‌)، كتاب‌شناس‌ و فهرست‌نگار مشهور. وی‌ چنانکـه‌ خود گوید: نَسَب‌ به‌بابان‌، یكی‌ از خاندانهای‌ كرد حاكم‌ بر شهرزور و سلیمانیه‌ می‌برد ( ایضاح‌، 1 / 158؛ نیز نکـ: داغر، 3(1) / 125) و ازاین‌رو، او را بابانی‌ و بابان‌زاده‌ نیز خوانده‌اند (عواد، 1 / 113؛ زركلی‌، 1 / 326؛ «دائرةالمعارف‌ زبان‌...»، I / 275؛ ورد، 1 / 129، 131؛ عطیةالله‌، 1 / 239). 
اسماعیل پاشا در بغداد به‌ دنیا آمد (زلهایم‌، 295؛ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌...2»، (IV / 447 و در همان‌جا در مدرسه‌ای كه‌ نیای‌ او برای‌ آموزش‌ فنون‌ نظامی‌ بنیاد نهاده‌ بود، به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و با درجه افسری‌ وارد تشكیلات‌ نظامی‌ عثمانی‌ گردید. در 1875م‌ به‌ استانبول‌ انتقال‌ یافت‌ و در 1908م‌ هم‌زمان‌ با اعلان‌ مشروطیت‌ (نکـ: شاو، 2 / 469-471) با درجۀ «میرلوا» ریاست‌ یكی‌ از دوایر ژاندارمری‌ را برعهده‌ گرفت‌. بغدادی‌ چند ماه‌ پس‌ از بازنشستگی‌ در قریۀ مقری‌كوی‌، نزدیك استانبول‌ درگذشت‌ و همان‌جا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بروسه‌لی‌، 3 / 28؛ رئوف‌، 284؛ «دائرةالمعارف ‌.(IV / 447-448

آثار

1. ایضاح‌ المكنون‌ فی‌ الذیل‌ علی‌ كشف‌ الظنون‌، كه‌ یكی‌ از مهم‌ترین آثار «كتاب‌شناختی‌» تمدن‌ اسلامی‌، پس‌ از كشف‌الظنون‌ حاجی‌خلیفه‌ (د 1067ق‌ / 1657م‌) به‌شمار می‌رود، ولی‌ دانسته‌ نیست‌ كه‌ بغدادی‌ چرا در كنار امور نظامی‌ كه‌ ارتباط مستقیم‌ با تحصیل‌ و شغل‌ او داشت‌، به‌ تدوین‌ و گردآوری‌ اطلاعات‌ كتاب‌شناسی‌ پرداخت‌. به‌هرحال‌، اما به‌ تصریح‌ خود وی‌ (نکـ: همانجا) می‌دانیم‌ كه‌ دست‌كم‌ از 1296ق‌ / 1879م‌ تا پس‌ از 1323ق‌ / 1905م‌ به‌ تدوین‌ این اثر مشغول‌ بوده‌ است‌. 
حاجی‌ خلیفه‌ نخستین‌ كسی‌ بود كه‌ فهرستی‌ از آثار عربی‌، فارسی‌ و تركی‌ را به‌ ترتیب‌ الفبایی‌ (با عنایت‌ به‌ طبقه‌بندی‌ علوم‌ تحت عنوان‌ كشف‌الظنون) گرد آورد و با شیوه‌ای‌ منظم‌ و منطقی‌، به‌ وصف‌ آن‌ آثار پرداخت‌ (عُطبه‌، 78). آن‌گاه‌ بغدادی‌ كار او را ادامه‌ داد و ایضاح‌ المكنون‌ را به‌ عنوان‌ ذیل‌ و تكملۀ آن‌ اثر پدید آورد (برای‌ دیگر ذیلهای‌ كشف‌ الظنون‌، نکـ: یالتقایا، 9-10). بغدادی‌ در این‌ اثر، كتابها را بدون‌ در نظر گرفتن‌ موضوع‌ دسته‌بندی‌ كرد و وانهاده‌های‌ حاجی‌ خلیفه‌ را بر آن‌ افزود (نکـ: ایضاح‌، 1/440؛ درباره اینکـه‌ چرا حاجی‌ خلیفه‌ از ذكر اطلاعات‌ درباره برخی‌ كتابها خودداری‌ كرده‌ است‌، نکـ: روحانی‌، 89) و نیز كتابهایی‌ كه‌ بعد از مرگ‌ حاجی‌ خلیفه‌ نوشته‌ شده‌ بود، در كتاب‌ خود آورد  (عطبه‌، 79). 
در این فهرست‌، ابتدا نام‌ كتاب‌، آن‌گاه‌ نام‌ كامل‌ مؤلف‌، شهرت‌، سال‌ مرگ‌ و... ذكر شده‌، و در برخی‌ موارد، جملات‌ آغازین‌ كتاب‌ نیز قید گردیده‌ است‌ (نکـ: بغدادی‌، همان‌، 1 / 329). بغدادی‌ گاه‌ به‌ دیگر آثارِ خود نیز با علامت‌ ص‌ (مخفف‌ صاحب‌) اشاره‌ كرده‌ (همان‌، 1 / 221، 428، جمـ) و بدین‌ ترتیب‌، هم‌ از تكرار اجتناب‌ ورزیده‌، و هم‌ محقق را به‌ اثر دیگری‌ رهنمون‌ شده‌ است‌. وی‌ هرگاه‌ نسخه‌ای‌ خطی را معرفی‌ كرده‌، غالباً، ولی‌ نه‌ همیشه‌، محل‌ نسخه‌ را نیز نشان‌ داده‌ است‌ (همان‌، 1 / 429، 430، 437، 439، 443، جمـ ، برای خلاف‌ آن‌، مثلاً نکـ: 1 / 457، 2 / 602، كه‌ محل‌ حفظ نسخۀ درة تاج‌ الرسائل‌ و غرة منهاج‌ الوسائل‌ در كتابخانۀ نور عثمانیه‌ را كه‌ او خوب‌ می‌شناخته‌، نشان‌ نداده‌ است‌). 
بغدادی‌ در طول‌ 30 سال‌ كار متوالی‌ اثری‌ منسجم‌ و پرفایده‌ تدارك‌ دید، اما خود موفق‌ به‌ چاپ‌ آن‌ نگردید. در 1941م‌ محمد شرف‌الدین‌ یالتقایا نسخه منحصر به‌ فرد ایضاح‌ را از خانواده اسماعیل‌ پاشا خریداری‌ كرد (یالتقایا، 10) و به‌ همراه‌ كیلیسلی‌ رفعت بیلگه‌ به‌ تصحیح‌ آن‌ همت گماشت و سرانجام‌، كتاب را در دو جلد در سالهای‌ 1945- 1947م‌ انتشار داد. این‌ چاپ‌ بارها در بغداد، تهران‌ و استانبول‌ منتشر شده‌ است‌. 
2. هدیة العارفین‌، اسماء المؤلفین‌ و آثار المصنفین‌، یكی‌ دیگر از مهم‌ترین‌ كتابهای «كتاب‌ شناختی‌» است‌ كه‌ بغدادی‌ پس‌ از تألیف‌ ایضاح‌، به‌ نگارش‌ آن‌ پرداخت‌ و در حقیقت‌ می‌توان‌ آن‌ را مكمل‌ و ذیلی‌ بر دو كتاب‌ كشف‌ و ایضاح‌ به‌شمار آورد. وی‌ در این‌ دائرةالمعارف‌ گونۀ دو جلدی‌ با بهره‌مندی‌ از منابع‌ متعدد به‌ معرفی‌ حدود 9 هزار نویسنده‌ به‌ صورت‌ الفبایی‌ با نام‌ كوچك‌ (398‘5 شرح‌ احوال‌ در ج‌ 1 و 362‘3 عنوان‌ در ج‌ 2) و ذكر حدود 50 هزار كتاب‌ همت‌ گماشت‌. از این‌ میان‌، دو هزار عنوان‌ به‌ دانشمندان‌ ترك‌ اختصاص‌ دارد كه‌ خود مرجع‌ ارزشمندی‌ برای‌ شناسایی‌ آنان‌ به‌شمار می‌رود (زلهایم‌، .(296
بغدادی‌ در این‌ اثر، برخی‌ از كاستیهای‌ ایضاح‌ را ترمیم‌ و تكمیل‌ كرده‌ است‌. مثلاً در ایضاح‌ تنها نام‌ كتاب‌ قلادةالنحر بدون‌ ذكر مؤلف‌ آمده‌(2 / 237)،اما در هدیه‌، یكی‌ از منابع‌ اطلاعات‌ او درباره نویسندگان‌ یمنی‌، همین‌ قلادة النحرِ بامخرمه‌ است‌ (1 / 112، 444، 514، 2 / 222). بغدادی‌ در این‌ كتاب‌، پس‌ از شمارش‌ آثار هر نویسنده‌، به‌ شناساندن‌ نسخه‌های‌ موجود آنها پرداخته‌ است‌ (همان‌، 2 / 415) و هرگاه‌ نسخه‌ای‌ را خود در كتابخانه‌ای‌ دیده‌، به‌ آن‌ اشاره كرده‌، و نیز نسخه‌هایی‌ را كه‌ خود در اختیار داشته‌، به‌ تفصیل‌ شرح‌ داده‌ است‌ (همان‌، 2 / 140، 164). 
تدوین‌ این‌ اثر ارزشمند به‌ نوشته خود بغدادی‌ در 1325ق‌ / 1907م‌ به‌ پایان‌ رسیده‌ است‌. تصویر این‌ نوشته‌ در پایان‌ ج‌ 1 كشف‌ الظنون‌ چاپ‌ شده‌ است‌. بغدادی‌ به‌ چاپ‌ این‌ كتاب‌ نیز توفیق‌ نیافت‌. ج‌ 1 هدیه‌ به‌ كوشش‌ كیلیسلی‌ رفعت‌ بیلگه‌ و محمود كمال‌ اینال‌ در 1951م‌ و ج‌2 آن‌ در1955م‌در استانبول‌ به‌چاپ‌ رسید 
و سپس‌ بارها در استانبول‌، بغداد و تهران‌ تجدید چاپ‌ شد. نایل‌ بیرقدار هم‌ فهرستی‌ از هدیه‌ تدارك‌ دید و آن‌ را در 1990م‌ منتشر كرد (نکـ: صابونی‌، 1 / 21؛ تنوخی‌، 129-131؛ بیلگه‌، «مقدمه‌»). 

مآخذ

بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌، 1342ق‌؛ بغدادی‌، ایضاح‌؛ همو، هدیه‌؛ بیلگه‌، كیلیسلی‌ رفعت‌، مقدمه‌ بر هدیه‌ (نکـ: همـ، بغدادی‌)؛ تنوخی‌، عزالدین‌، «هدیة العارفین‌»، مجلـة المجمع‌العلمی‌ العربی‌، دمشق‌، 1374ق‌ / 1955م‌، شمـ 30(1)؛ داغر، یوسف‌ اسعد، مصادرالدراسة الادبیة، بیروت‌، 1972م‌؛ روحانی‌، كاظم‌، «مأخذشناسی‌ اسلامی‌»، كیهان‌ اندیشه‌، قم‌، 1365ش‌، شمـ 6؛ رئوف‌، عماد عبدالسلام‌، التاریخ‌ و المؤرخون‌ العراقیون‌ فی‌ العصرالعثمانی‌، بغداد، 1983م‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ شاو، ا.ج‌. و ا.ك‌. شاو، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ و تركیه جدید، ترجمه محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛ صابونی‌، عبدالوهاب‌، عیون المؤلفات‌، به كوشش محمود فاخوری‌، حلب‌، 1413ق‌ / 1992م‌؛ عطبه‌، عبدالرحمان‌، مع‌ المكتبة العربیة، بیروت‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ عطیـةالله‌، احمد، القاموس‌ الاسلامی‌، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛ عواد، كوركیس‌، معجم‌ المؤلفین‌ العراقیین‌، بغداد، 1969م‌؛ ورد، باقر امین‌، اعلام‌ العراق‌ الحدیث‌، بغداد، 1397ق‌ / 1977م‌؛ یالتقایا، محمد شرف‌الدین‌، مقدمه‌ بر كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1360ق‌ / 1941م‌؛ نیز:

Bilge, K. R., «Onsoz», Hadiyya (vide: PB, Baqdadi); Sellheim, R., «Kitablar ve mecmualar», Oriens, Leiden, 1955, vol. VIII (1-2); Turk dili ve edebiyat o ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Turkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1991.

ایران‌ناز كاشیان