بغدادی، ابوالقاسم

بَغْدادی‌، ابوالقاسم‌ عبدالله بن عبدالعزیز، مشهور به‌ ابوموسی‌ (د 250ق‌ / 864م‌)، ادیب‌ و نحوی‌. وی‌ چون نابینا بود، صفدی‌ نامش‌ را در نکـت‌ خود آورده‌ است‌ (ص‌ 182). 
وی اهل‌ بغداد بود و به‌ بغدادی‌ شهرت‌ یافت‌، اما در مصر سكنی‌ داشت‌ و در آنجا بنابر روایت‌ صفدی‌ از احمد بن‌ جعفر دینوری‌ و جعفر ابن‌ مهلهل‌ بن‌ صفوان‌ حدیث‌ روایت‌ می‌كرد و یعقوب‌ بن‌ یوسف‌ بن‌ خرزاد نجیرمی‌ نیز از او روایت‌ كرده‌ است‌ (همانجا؛ نیز نکـ: سیوطی‌، 2 / 49). لیكن‌ این‌ نظر مورد تأیید هلال‌ ناجی‌ نیست‌؛ وی‌ می‌پندارد كه‌ نجیرمی‌ فقط از بغدادی‌ در كتاب‌ خود نام‌ برده‌ است‌ (ص‌ 44). همچنین‌ صفدی‌ اشاره‌ می‌كند كه‌ بغدادی‌ آموزگار مهتدی‌ (حکـ 255-256ق‌ / 869 - 870م‌) بوده‌ است‌ (نیز نکـ: رشر، .(124نام‌ مهتدی‌ در روایت‌ سیوطی‌ (همانجا) به‌ فرزند مهتدی‌ تبدیل‌ شده‌ است‌ كه‌ احتمالاً همان‌طور كه‌ ناجی‌ اشاره‌ می‌كند (همانجا)، تحریف‌ است‌. 
بیش‌ از این‌ چیزی‌ از زندگی‌ بغدادی‌ نمی‌دانیم‌ و دانسته‌ نیست‌ كه‌ آیا او شعر نیز می‌سروده‌ است‌، یا نه‌؟ ناجی‌ (همانجا) دو بیت در طبقات‌ زبیدی‌ (ص‌ 202-203) از كسی‌ به‌ نام‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالعزیز بن‌ قاسم‌ یافته‌، و پنداشته‌ است‌ كه‌ او همان‌ ابوموسی‌ بغدادی‌ است‌. از آثار او نیز تنها به‌ دو كتاب‌ اشاره‌ شده‌ است‌: یكی‌ الفرق‌ (صفدی‌، سیوطی‌، همانجاها) كه‌ از میان‌ رفته‌، و دیگری‌ الكتابة و الكتاب‌... كه‌ باقی‌ مانده‌ است‌. این‌ كتاب‌ كه‌ بغدادی‌ شهرت‌ خود را مدیون‌ آن‌ است‌ و در نوع‌ خود بی‌نظیر است‌، با نام‌ الكتاب‌ و صفة الدواة و القلم‌ و تصریفها به‌ چاپ‌ رسیده‌، و در زمینه علم‌ كتابت‌ و نگارش‌ تدوین‌ شده‌ است‌ و از آن‌ جهت‌ كه‌ نخستین‌ كتاب‌ در نوع‌ خود است‌، اعتبار خاص‌ می‌یابد. با این‌همه‌، می‌دانیم‌ كه‌ پیش‌ از آن‌ عبدالحمید كاتب‌ (د 132ق‌ / 750م‌) به‌ فن‌ كتابت‌ اشاره‌ كرده‌، و بارها مردمان‌ را به‌ فراگیری‌ این‌ امر تشویق‌ كرده‌ است‌. بغدادی‌ نیز بر فضیلت‌ تقدم‌ عبدالحمید اعتراف‌ كرده‌، و در رساله خود از او نام‌ برده‌ است‌ (ص‌ 58، 71-72). 
1. Central Treaty Organizaiion
به‌هرحال، شاید بتوان‌ بغدادی‌ را نخستین‌ كسی‌ به‌ شمار آورد كه‌ به‌ جوانب‌ فنی‌ كتابت‌ توجه‌ كرده‌ است‌. در فهرستی‌ كه‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌ در مقدمه كتاب‌ رسالة الخط و القلم‌ منسوب‌ به‌ ابن‌قتیبه‌ (د 276ق‌ / 889م‌) آورده‌ است‌ و تا سدۀ 10ق‌ از 12 كتاب‌ در این‌ زمینه‌ نام‌ برده‌ (نکـ: ص‌ 2)، اثر بغدادی‌ صدرنشین‌ است‌. بغدادی‌ در اثر خود اطلاعاتی‌ بس‌ گران‌قدر به‌ دست‌ داده‌ كه‌ به‌ سبب قدمت‌ درخور اهمیت‌ است‌. وی‌ نام‌ كسانی‌ را كه‌ در بلاغت‌ و علم‌ِ كتابت پیشرو بوده‌اند، ذكر كرده‌ است‌؛ مثلاً عبدالحمید كاتب‌، قحذم‌ (جد ولید بن‌ هشام‌ قحذمی‌) و عبدالله‌ ابن‌ مقفع‌ كه‌ كتاب‌ هزار افسانه‌، كلیله‌ و دمنه‌، عهد اردشیر و كتاب‌ مزدك‌ و كارْوَند را به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرد (ص‌ 58 -59)، و نیز می‌دانیم‌ كه‌ هر یك‌ از این‌ موارد بحثهای‌ مفصلی‌ برانگیخته‌ است‌؛ مثلاً راجع‌ به‌ هزار افسانه‌ هیچ‌ كجا به‌ نام‌ مترجم‌ آن‌ اشاره‌ نشده‌ است‌. اما ملاحظه‌ می‌شود كه‌ بغدادی‌ ابن‌ مقفع‌ را مترجم‌ این‌ كتاب‌ معرفی‌ كرده‌ است‌. تاكنون‌ پنداشته‌ می‌شد، اولین‌ كتابی‌ كه‌ از هزار افسانه‌ نام‌ برده‌، همانا مروج‌ الذهب‌ مسعودی‌ (د 346ق‌ / 957م‌) است‌؛ اما اینک ملاحظه‌ می‌شود كه‌ این‌ نام‌ در كتاب‌ بغدادی‌ هم‌ آمده‌ است‌ و یا راجع‌ به‌ كتابهای‌ مزدك‌ و كاروند (نکـ: تفضلی‌، 314) كه‌ مترجم‌ آنها معلوم‌ نبوده‌، اینک بغدادی‌ همه‌ را به‌ ابن‌ مقفع‌ نسبت‌ داده‌ است‌. 
بغدادی حتی‌ به‌ اسماء نویسندگان‌ زن‌ كه‌ در بلاغت‌ و فصاحت‌ شهره‌ بودند، اشاره‌ كرده‌، و نمونه‌ای‌ از نثرشان‌ را آورده‌ است‌ (ص‌ 64-65) و یا اقوال‌ منسوب‌ به‌ اسماعیل‌ بن‌ عبدالحمید كاتب‌ راجع‌ به‌ بلاغت‌ و هنر نویسندگی‌ پدرش‌، عبدالحمید كاتب‌ (د 132ق‌)، نمونه‌ای‌ دیگر از اطلاعات‌ مفیدی‌ است‌ كه‌ به‌ دست‌ می‌دهد (ص‌ 70). همچنین‌ بغدادی‌ در این‌ مقاله‌، نامه‌ای‌ را كه‌ عبدالحمید كاتب‌ به‌ خالد بن‌ ربیعه افریقی‌ اولین‌ كاتب‌ افریقی‌ نوشته‌، و در آن‌ هنر كتابت‌ را وصف‌ كرده‌، آورده‌ است‌ (ص‌ 71). 
گفتنی‌ است‌ كه‌ ابتدای‌ رساله‌ با مطالبی‌ راجع‌ به‌ خط، بررسی‌ انواع‌ خط و ابزارآلات‌ راجع‌ به‌ خط، یعنی‌ دوات‌ و قلم‌ و قرطاس‌ شروع‌ می‌شود، بعد از آن‌ به‌ بررسی‌ كاتبان‌ و حرفه دبیری‌ می‌رسد و مهارتهای‌ لازم‌ برای‌ نگارش‌، عنوان‌ می‌گردد. مثلاً كاتب‌ نه‌ تنها باید در خط و كتابت‌ زبردست‌ باشد، كه‌ باید در آیین‌ خردمندی‌ و سواركاری و شمشیرزنی‌ و حتی‌ آیین‌ تقسیم‌ آب‌ نیز دستی‌ داشته‌ باشد. بغدادی‌ در این‌ رساله‌ همچنین‌ به‌ بحثی‌ نسبتاً وسیع‌ و مفصل‌ دربارۀ آداب‌ و اقوال‌ خسرو پرویز خطاب‌ به‌ دبیر خویش‌ استشهاد كرده‌ است‌ (ص‌ 66 -67) و این‌ بخش‌ یكی‌ از زیباترین‌ مداركی‌ است‌ كه‌ در زمینۀ شناسایی‌ آداب‌ نویسندگی‌ در آن‌ دوره‌ به‌ دست‌ ما رسیده‌ است‌، چه‌، ضمن‌ بیان‌ مهارتهای‌ نویسندگی‌، لازم‌ می‌داند كه‌ كاتب‌ تمامی‌ مراتب‌ اخلاقی‌ و مهارتهای‌ اجتماعی‌ كه‌ شایسته یك‌ مرد ادیب‌ در آن‌ روزگار بوده‌ است‌، داشته‌ باشد و در واقع‌ دست‌مایه‌ای‌ برای‌ راهنمایی‌ منشیان‌ ارائه‌ داده‌ است‌ كه‌ از نظر متن بسیار غنی‌ است‌ و در بخشهای‌ دیگر به‌ نام «الكتاب‌»، به‌ بررسی‌ اصطلاحات‌ راجع‌ به‌ این‌ علم‌ مثل‌ سحاه، خاتم‌، تاریخ‌، اسكدار (نکـ: هـ د، برید) و اوارَج‌ (نکـ: برهان‌...، ذیل‌ اواره‌) پرداخته‌، و در پایان‌ نکـته‌های‌ ظریف‌ درباره دبیران‌ (ص‌ 73-74) و نکـوهش‌ برخی‌ اخلاق‌ كاتبان‌ نوخاسته‌، آورده‌ است‌. 
این‌ رساله‌ را نخستین‌بار سوردل‌ همراه‌ با ترجمه فرانسوی‌ آن‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رساند (نکـ: ملـ ). اساس‌ كار سوردل‌، نسخه خطی‌ مورخ‌ 667ق‌ بود (در این‌ باره‌، نکـ: سوردل‌، 117، حاشیه‌؛ نیز رشر، 124-125 ).20 سال‌ بعد، هلال ناجی این رساله‌ را براساس نسخه خطی مورخ‌ 614ق‌ موجود در كتابخانه فاتح‌ استانبول‌ (شمـ 5206) مجدداً به‌ چاپ‌ رساند و تا حد ممكن‌ نواقص كار سوردل‌ را رفع‌ كرد؛ چه‌، نسخۀ اساس‌ سوردل‌، كامل‌ نبود و حدود یك‌ پنجم‌ رساله‌، افتادگی‌ داشت‌. علاوه‌ بر این‌ سوردل‌ نتوانسته‌ بود همۀ اشعار عربی‌ را كه‌ در متن‌ آمده‌، شناسایی كند و مرجعی‌ برای‌ آنها بیابد. هلال‌ ناجی‌ (نکـ: ص‌ 43- 45) به‌ این‌ مهم‌ نیز پرداخته‌ است‌. 

مآخذ

برهان‌ قاطع‌، محمدحسین‌ بن‌ خلف‌ تبریزی‌، به‌ كوشش‌ محمدمعین‌، تهران‌، 1357ش‌؛ بغدادی‌، عبدالله‌، «الكتاب‌ و صفـة الدواة و القلم‌ و تصریفها»، به‌ كوشش‌ هلال‌ ناجی‌، المورد، بغداد، 1393ق‌ / 1973م‌، ج‌ 2، شمـ 2؛ تفضلی‌، احمد، تاریخ‌ ادبیات‌ ایران‌ پیش‌ از اسلام‌، به‌ كوشش‌ ژاله‌ آموزگار، تهران‌، 1376ش‌؛ زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1392ق‌ / 1973م‌؛ سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1965م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، نکـت‌ الهمیان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكی‌، قاهره‌، 1329ق‌ / 1911م‌؛ ضامن‌، حاتم‌ صالح‌، مقدمه‌ بر رسالة الخط و القلم‌، منسوب‌ به‌ ابن‌قتیبه‌، بیروت‌، 1409ق‌ / 1989م‌؛ ناجی‌، هلال‌، مقدمه‌ و تعلیقات‌ بر «الكتاب‌...» (نکـ: همـ ، بغدادی‌)؛ نیز:

Resher, O., «Uber arabische manuskripte der Laleli-moschee», Le Monde Oriental, Uppsala, 1913, vol. VII; Sourdel, D., «Le Livre des Secretaires de Abdallah al-Bagdadi» , Bulletin d' etudes orientales, Damascus, 1952-1954.

مریم شمس