بطلیوسی

بَطَلْیوسی‌، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ سید (444- 15 رجب‌ 521ق‌ / 1052-27 ژوئیۀ 1127م‌)، نحوی‌، ادیب‌، لغوی‌، شاعر و فیلسوف اندلسی‌. نیاكان وی از شِلْب‌ به بطلیوس‌ (ه‍ م‌) كوچیدند و ابومحمد در آنجا دیده‌ به‌ جهان‌ گشود و همان‌جا رشد یافت‌ (ابن‌ بسام‌، 2(3) / 891؛ ابن‌ خلكان‌، 3 / 98). وی‌ را به‌ سبب‌ انتساب‌ به‌ جدش‌، ابن‌ سید نیز خوانده‌اند (نک‍ : یافعی‌، 3 / 228). 
بطلیوسی‌ در ایام‌ جوانی‌ تجارت‌ پیشه‌ ساخت‌، اما دیری‌ نپایید كه‌ راه‌ تحصیل‌ و دانش‌اندوزی‌ در پیش‌ گرفت‌ (یاقوت‌، 4 / 1528-1529)؛ بدین‌منظور، نخست نزد برادر خود، ابوالحسن علی (د 488ق‌ / 1095م‌) علوم‌ مقدماتی‌ را آموخت‌. آن‌گاه‌ رهسپار المریه‌ و سپس‌ قرطبه‌ شد كه‌ در آن‌ ایام‌ كانون‌ علمی‌ و ادبی‌ غرب‌ جهان‌ اسلام‌ به شمار می‌رفت‌. او در این دوران از محضر مشاهیری چون ابوالفضل‌ بغدادی، ابوسعید وراق، عبدالدائم قیروانی و ابوعلی غسانی‌ مقدمات‌ دانشهایی‌ همچون‌ لغت‌، شعر و حدیث‌ را فرا گرفت‌ و رفته‌ رفته‌ بر بیشتر علوم‌ زمان‌ از جمله‌ عروض‌، فقه‌، فلسفه‌، منطق‌ و علم‌ هیأت تسلط یافت (ابن بشكوال‌، 282؛ ابن فرحون، 1 / 441؛ عبدالمجید، «ه‍ ـ و»؛ امام‌، 5-7). 
بطلیوسی‌ به‌ مدد فضل‌ و كمال‌ خود مقرب‌ امرا و كارگزاران‌ ملوك‌الطوایف‌ اندلس‌ گشت‌ و به‌ دربار آنان‌ راه‌ یافت‌. او چندی‌ در طلیطله‌ در كنف‌ حمایت‌ ابن‌ ذی‌النون‌ زیست‌. آن‌گاه‌ از الطاف‌ ابن‌ رزین‌ امیرسهله‌، بهره‌مند شد و دبیر دربار او گردید، اما پس‌ از چندی‌ میان‌ آن‌ دو به‌ هم‌ خورد و به‌ زندانی‌ شدن‌ بطلیوسی‌ در شنتمریه‌ انجامید. سرانجام‌ وی‌ از زندان‌ گریخت‌ و با سرودن‌ قصیده‌ای‌ ستایش‌آمیز به دربار المستعین‌ بالله‌ ابن‌ هود در سرقسطه‌ پناه‌ برد (فتح‌، 221-222؛ ابن‌ بسام‌، 2(3) / 894 - 895؛ دایه‌، 11؛ عبدالمجید، «ز ح‌»). 
بطلیوسی‌ پس‌ از سقوط ملوك‌ الطوایف‌، گویا بر اثر اوضاع‌ آشفته‌ای‌ كه‌ در پی‌ تاخت‌ و تازهای‌ مسیحیان‌ از یك‌ سو و به‌ قدرت‌ رسیدن‌ مرابطون‌ از سوی‌ دیگر بر آن‌ دیار حاكم‌ شده‌ بود، از خدمت‌ به‌ امرا و سلاطین‌ روی‌ برتافت‌ (ناصیر، 12-13) و از آن‌ پس‌ در بلنسیه‌ سكنا گزید و تا پایان‌ عمر در همان‌جا زیست‌ و به‌ تألیف‌، تصنیف‌ و تربیت دانش‌پژوهان‌ همت‌ گماشت‌. در میان‌ شاگردان‌ برجستۀ وی‌ می‌توان‌ به‌ قاضی‌ عیاض‌ (ص‌ 158-159) و ابن‌اقلیشی‌ (مقری‌، 2 / 599) اشاره‌ كرد. بطلیوسی‌ با بیشتر مشاهیر علم‌ و ادب‌ روزگار خود دوستی‌ و مجالست‌ داشت‌ و مكاتباتی‌ میان‌ آنان‌ رد و بدل‌ می‌شد (نک‍ : فتح‌، 225- 227؛ ابن‌ بسام‌، 2(3) / 620). 
بطلیوسی‌ را به‌ فضل‌ و دانش‌، خاصه‌ در نحو و لغت‌ بسیار ستوده‌اند (مثلاً فتح، 221؛ ابن بسام، 2(3) / 891؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ ابن‌ خیر، 204، 258، جم‍ ) و به‌ شیوۀ اندلسیان‌ او را «استاد» لقب‌ داده‌اند (ابن‌ عطیه‌، 141). برخی‌، او را از جمله‌ فقیهان‌ و دانشمندان‌ مالكی‌ مذهب‌ نیز شمارده‌اند (مخلوف‌، 130). 
بطلیوسی‌ شعر نیز می‌سرود و گزیده‌هایی‌ از اشعار او را به‌ طور پراكنده‌ در منابع‌ مختلف‌ می‌توان‌ یافت‌ (نک‍ : عمادالدین‌، 3 / 478-484؛ ابن شاكر، 12 / 191-193؛ صفدی، 17 / 569-571؛ مقری‌، 1 / 644، 645، جم ). وی‌ در سخنوری‌ به‌ سبك‌ ابوالعلاء معری‌ و متنبی‌ دلبستگی‌ تام‌ داشت‌، چندان كه برخی از تشبیهات و تركیبات‌ آنان‌ را در اشعار خود تكرار كرده‌ است‌. او در اكثر موضوعات‌ شعری‌ از مدح‌، وصف‌ و رثا گرفته‌، تا غزل‌ و زهد شعر سروده‌ است‌ (ابن‌ بسام‌، 2(3) / 892-893؛ ناصیر، 26؛ عبدالمجید، «ث‌»). 

آثـار

از بطلیوسی‌ تألیفاتی‌ چند در نحو، لغت‌، فلسفه‌ و ادب‌ برجای‌ مانده‌ كه‌ بدین‌ قرارند: 

الف ـ‌ چاپی‌

«الاسم‌ و المسمى»، كه‌ به‌ كوشش‌ احمد فاروق‌ در مجلة مجمع‌ اللغة العربیة (دمشق‌، 1972م‌، شم 47(2)) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. الحلل‌ فی‌ شرح‌ ابیات‌ الجمل‌، بار اول‌ به‌ كوشش‌ مصطفی‌ امام‌ (قاهره‌، 1979م‌)، و سپس با نام‌ الحلل‌ فی‌ اصلاح‌ الخامل‌ من‌ كتاب الجمل به كوشش سعید عبدالكریم سعودی‌ (بغداد، 1980م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. الاقتضاب‌ فی‌ شرح‌ ادب‌ الكتاب‌، نخست‌ به‌ كوشش‌ عبدالله‌ بستانی‌ (بیروت‌، 1901م‌)، و سپس‌ به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا و حامد عبدالمجید (قاهره، 1981م‌) منتشر شده‌ است‌. الانتصار ممن عدل عن الاستبصار، به كوشش‌ حامد عبدالمجید (قاهره‌، 1854م‌). الانصاف‌ فی‌ التنبیه‌ علی‌ المعانی‌ و الاسباب‌ التی‌ اوجبت‌ الاختلاف بین المسلمین فی آرائهم‌، به كوشش محمد رضوان‌ دایه (دمشق‌، 1974م‌). الحدائق فی المطالب العالیة الفلسفیة العویصة، به‌ كوشش‌ محمدرضوان‌ دایه‌ (دمشق‌، دارالفكر). شرح‌ سقط الزند، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا و دیگران‌ (قاهره‌، 1986م‌). شرح‌ المختار من لزومیات ابی العلاء، به كوشش حامد عبدالمجید (قاهره‌، 1970م‌). الفرق‌ بین‌ الاحرف‌ (الحروف‌) الخمسة به‌ كوشش‌ حمزه‌ عبدالله‌ نشرتی‌ (قاهره‌، 1982م‌)، و چاپ‌ دیگر به‌ كوشش‌ عبدالله‌ ناصیر (دمشق‌، 1984م‌). القرط علی الكامل‌، به كوشش ظهور احمد ظهور (لاهور، 1980م‌). المثلث‌ فی‌ اللغة (بغداد، بدون‌ تاریخ‌). المسائل‌ و الاجوبة، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ سامرایی‌ (بغداد، 1964م‌). 

ب‌ ـ خطی‌

 ابیات‌المعانی ‌GAS, II/60) I/758; GAL,S,)؛ الانساب‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 1/180)؛ التذكرة الادبیة (قفطی‌، 2/142)؛ جزوه‌ای‌ در علل‌ الحدیث‌ (ابن‌ خیر، 204)؛ شرح‌ اصلاح‌ المنطق‌ ابن‌ سكیت‌GAS,VIII/132) )؛ شرح‌ الخمسة المقالات‌ الفلسفیة  GAL,S) ،همانجا)؛ شرح‌ دیوان‌ متنبی‌ (بغدادی‌، 1/454)؛ شرح‌ الفصیح‌ فی اللغة ثعلب‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2/1273)؛ شرح‌ الموطأ مالك‌ بن‌ انس‌ (ذهبی‌، 19/532)؛ فهرسة (ابن‌ خیر، 433)؛ مجموعة من‌ الرسائل‌، كه‌ به‌ شمارۀ 4325 در كتابخانۀ چستربیتی‌ نگهداری‌ می‌شود (عواد، 202)؛ المسائل المنثورة فی‌ النح (سیوطی‌، 2 / 56). 

مآخذ

ابن‌ بسام‌ شنترینی‌، علی‌، الذخیرة فی‌ محاسن‌ اهل‌ الجزیرة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، تونس‌ / لیبی‌، 1395ق‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسینی‌، قاهره‌، 1955م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛ ابن‌ خیر، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ ف‌. كودرا، 1893م‌؛ ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، عیون‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ فیصل‌ سامر، بغداد، 1977م‌؛ ابن‌ عطیه‌، عبدالحق‌، فهرس‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالاجفان‌ و محمد زاهی‌، بیروت‌، 1983م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394ق‌ / 1974م‌؛ امام‌، مصطفی‌، مقدمه‌ بر الحلل‌ فی‌ شرح‌ ابیات‌ الجمل‌ بطلیوسی‌، قاهره‌، 1979م‌؛ بغدادی‌، هدیه‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ دایه‌، محمد رضوان‌، مقدمه‌ بر الانصاف‌ بطلیوسی‌، دمشق‌، 1974م‌؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط، بیروت‌، 1405ق‌ / 1984م‌؛ سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1965م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ دُرتئا كراوولسكی‌، بیروت‌، 1982م‌؛ عبدالمجید، حامد، مقدمه‌ بر الانتصار بطلیوسی‌، قاهره‌، 1955م‌؛ عمادالدین‌ كاتب‌، محمد، خریدة القصر، به‌ كوشش آذرتاش‌ آذرنوش‌، تونس‌، 1972م‌؛ عواد، كوركیس‌، «ذخائر التراث‌ العربی‌ فی‌ مكتبـة چستربیتی‌»، المورد، بغداد، 1978م‌، شم‍ 7؛ فتح‌ بن‌ خاقان‌، قلائد العقیان‌، به‌ كوشش‌ سلیمان‌ حرایری‌، قاهره‌، 1289ق‌؛ قاضی‌ عیاض‌، الغنیة، به‌ كوشش‌ ماهر زهیر جرار، بیروت‌، 1402ق‌ / 1982م‌؛ قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1952م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكیة، قاهره‌، 1350ق‌؛ مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1388ق‌ / 1968م‌؛ ناصیر، عبدالله‌، مقدمه‌ بر الفرق‌ بین‌ الحروف‌ الخمسه بطلیوسی‌، دمشق‌، 1984م‌؛ یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، بیروت‌، 1970م‌؛ یاقوت‌، معجم‌ الادباء، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1993م‌؛ نیز:

GAL,S; GAS.

عزت‌ ملاابراهیمی‌