بسطام

شربت‌ خانه

این‌ بنا واقع‌ در شرق‌ ایوان‌ جنوبی‌، مربع‌ شكل‌ (4×4متر) و با پوشش گنبدی كم خیز است‌، اما گویا كاربری‌ اصلی‌ آن آرامگاه بوده است (عدل‌، اظهارنظر شفاهی‌؛ قس‌: زارعی‌، همان‌، 292-293). 

آرامگاه‌ علاءالدین‌ محمد

این‌ آرامگاه‌ بقایای‌ بنایی‌ مربع‌ شكل‌، در شرق‌ شربت‌ خانه‌ و متصل‌ به‌ ایوان‌ شرقی‌ است‌ كه‌ در 1365ش‌ كشف‌، مرمت‌ و هویت‌ آن‌ مشخص‌ شد. این‌ بنا متعلق‌ به‌ آخرین‌ شاهزاده غوری‌، علاء الدین‌ محمد است‌ كه‌ حدود سال‌ 612ق‌ این‌ آرامگاه‌ را نزدیك محل‌ خاك‌ سپاری‌ بایزید برای‌ خود ساخته‌ بود ( ایرانیكا، همانجا). 

مسجد بالاسر (آرامگاه‌ گمنام‌)

بنایی‌ آرامگاهی‌ در غرب‌ امام‌ زاده‌ محمد و بازمانده‌ از دورۀ سلجوقی‌ است‌. از آنجایی‌ كه‌ امروزه‌ كاربری مسجد یافته است‌، «مسجد بالاسر» نامیده‌ می‌شود؛ برخی‌ نیز از آن‌ با نام‌ «سردابه‌» یاد كرده‌اند (همانجا؛ زارعی‌، همان‌، 148-149؛ مخلصی‌، 221-222، شكل‌ 6). بنایی‌ است‌ مربع‌ شكل‌، ساخته‌ شده‌ با مصالح‌ آجر و گچ‌ و خاك‌ رس‌ كه‌ شیوۀ آجرچینی‌ و اندازۀ آجرهای آن‌ مشابه‌ مسجد بایزید است‌. در هر ضلع‌ دارای طاق‌ نمایی‌ عمیق‌ با قوس‌ تیزه‌ دار با عمق‌ 1 متر است‌. نقشۀ مربع‌ با سكنجهای‌ كوچك‌ به‌ دایره‌ تبدیل‌، و پایۀ گنبد مدور كم‌ خیزی ساخته‌ شده‌ است‌. بنا دارای‌ ایوان‌ نسبتاً بلندی‌ با قوس‌ تیزه‌ دار در ضلع‌ شرقی‌ است‌ كه‌ امروزه‌ با فاصلۀ اندكی كه با امام‌‌زاده محمد دارد، در بعضی بخشها كاملاً به بخشهایی‌ از دیوار بنای‌ كناری‌ متصل‌ و پنهان‌ شده‌ است‌. در طرفین‌ ایوان‌ دو طاق‌ نمای‌ عمیق‌ دیده می‌شود كه بر میان‌ یكی‌ از آنها كتیبه‌ای حاوی آیۀ 1 از سوره فتح‌ به‌ خط ثلث‌ بر زمینۀ سیاه‌ گچ‌ بری شده‌ است‌. آرامگاه‌ دارای سردابه‌ای‌ با پوشش‌ گنبد كم‌ خیزی بر روی‌ چهار گوشوار است‌. 
فضای‌ داخلی‌ آرامگاه‌ تزییناتی‌ از دورۀ قاجاریه‌ را در بردارد: زیر گنبد را ترنجهایی‌ آراسته‌اند كه‌ بر هر یك‌ كتیبه‌ای‌ به‌ خط نستعلیق‌ حاوی‌ سورۀ توحید نقش‌ بسته‌ است‌. ترنجهایی‌ كوچك‌تر با نامهای «الله‌، محمد، علی‌، حسن‌، حسین‌، فاطمه‌» در حد فاصل‌ ترنجهای‌ بزرگ‌تر قرار دارد. كتیبۀ زیر پاكار گنبد نیز به‌ خط نستعلیق‌ است‌. بخش‌ نخست‌ آن‌ شامل‌ آیه‌های 17 تا 19 سورۀ توبه‌ است‌، و در بخش‌ پایانی‌ پس‌ از ذكر نام‌ والی‌ بسطام‌، میرزا الله‌ وردی‌، پسر فتحعلی‌ شاه‌ قاجار، و آقامحمد خازن‌ بانی‌ مسجد مجاور امام‌ زاده‌ محمد، از شیخ‌ قاسم‌ بایزیدی‌ كه‌ به‌ این‌ مهم‌ پرداخته‌، نام‌ برده‌ شده‌، و رقم‌ و تاریخ‌ كتیبه‌ نیز در انتها آمده‌ است‌: «حرره‌ میرزا محمد بیك‌ فیروز كوهی‌ من‌ شهور سنه اثنین‌ و اربعین‌ و مائتین‌ بعدالف‌» (زارعی‌، همان‌، 148-152، 331-332؛ نیز نكـ: مخلصی‌، 221، كه‌ از آن‌ با عنوان‌ مسجد جنب‌ بقعۀ امام‌ زاده‌ محمد یاد كرده‌ است‌). 

صومعه

این بنا در ضلع‌ غربی‌ صحن‌، برابر مزار بایزید واقع‌ است‌ ( ایرانیكا،همانجا).بایزید پیش‌ از اقامت‌ در محلۀ وافدان‌، هنگامی‌ كه‌ به‌ آنجا رفت‌‌و‌آمد می‌كرد، صومعه‌ای برای خود ساخت‌، و چون‌ در آن‌ محله‌ ساكن‌ شد، در همان‌ صومعه‌ اقامت‌ كرد (سهلجی‌، 63). صومعه بایزید شامل‌ دو اتاق‌ كوچك‌ متصل‌ به هم‌ است‌. اتاق‌ اول‌ 05 / 2×65 / 1×55 / 2متر، و اتاق‌ دوم‌ 60 / 2×85 / 1×10 / 2 متر است‌ و درگاهی‌ با بلندی‌ 25 / 1متر و پهنای‌ 90سانتی‌متر آنها را به‌ هم‌ ارتباط می‌دهد. اتاق‌ اول‌ طاقی‌ ضربی‌ دارد و اتاق‌ دوم‌ را گنبدی كم‌ خیز پوشش‌ داده‌ است‌. در هر دو اتاق‌ محرابی‌ در ضلع‌ جنوبی‌ قرار دارد. بنابر كتیبه اتاق‌ اول‌ همزمان‌ با مرمت‌ بناهای‌ كهن‌ مجموعه‌، مرمت‌ و تزیین‌ صومعه‌ به‌ دست‌ محمد بن‌ حسین‌ و برادرش‌ حاجی‌ به‌ انجام‌ رسیده‌ است‌. مجموعه‌ای‌ از گچ‌بریهای‌ بسیار نفیس‌ و ظریف‌ با نقوش‌ هندسی‌ و گیاهی‌ همراه‌ با كتیبه‌ها، سقف‌ و دیوارهای‌ هر دو اتاق‌ را آذین‌ كرده‌اند (زارعی‌، «معماران‌»، 472-473، مجموعه‌، 281 ببـ ). 
محراب‌ گچ‌ بری اتاق‌ اول‌ بیش‌ از هر چیز در صومعه‌ چشم‌ گیر است‌. دو حاشیه‌ با نقوش‌ به‌ ترتیب‌ اسلیمی‌ و هندسی‌ كتیبۀ دور محراب‌ را قاب‌ كرده‌اند. كتیبه‌ به‌ قلم‌ ثلث‌، حاوی آیه‌های 114 و 115 از سوره هود است‌ و بر قوس‌ پیشانی‌ آیۀ 255 سورۀ بقره‌ نقش‌ بسته‌ است‌. لچكیها و داخل‌ طاق‌ محراب‌ گچ‌بری مشبك‌ شده‌، و بر بالای‌ محراب‌ اسلیمی‌های درشت‌ درون‌ یك‌ قاب‌ جای‌ گرفته‌اند (همان‌، 282، 345). 
در زیر پایه طاق‌ ضربی‌، كتیبه‌ای‌ جبهه‌های‌ جنوبی‌، شرقی‌ و شمالی‌ را فرا گرفته‌ كه‌ شامل‌ القاب‌ و مناقب‌ بایزید و جملاتی‌ از اوست‌ (همان‌، 315). 
در ضلع‌ شمالی بر پیشانی درگاهی كه پنجره‌ در آن‌ تعبیه‌ شده‌، كتیبه‌ای‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ حاوی‌ نام‌ استاد كاران قرار دارد: «عمل‌ محمد ابن‌ الحسین‌ الدامغانی‌ و اخوه‌ حاجی‌ غفرالله‌ لهما و لوالدیهما و لجمیع‌ المؤمنین‌ و المؤمنات‌» (همو، «معماران‌»، شكل‌ 8). 
كتیبه‌ای‌ دیگر به‌ همان‌ قلم‌، حاوی‌ تاریخ‌ بنا بالای درگاه‌ بین‌ دو اتاق‌ (مربوط به‌ مرمت‌ و تزیینات‌ بنا در سدۀ 8 ق‌) جلب‌ نظر می‌كند: «امر بعمارة هذه‌ الصومعة الشریفة المباركة الكریمظ افخم‌ الكفاة... فی‌ سنة اثنی و سبعمائة» (اعتماد السلطنه‌، 1 / 69؛ قس‌: زارعی‌، مجموعه‌، همانجا). همچنین‌ در میان‌ نقوش‌ گچ‌بری‌ شده‌، كلمۀ «الله‌» در بالای‌ سر در، «محمد» بر ضلع‌ شرقی‌، و «محمد رسول‌ الله‌» بر ضلع‌ غربی به شیوه‌ای استادانه‌ نقش‌ شده‌اند (همان‌، 284). 
اتاق‌ دوم‌ دارای گچ‌بری نفیس‌ استادانه‌ای‌ بر سطح‌ زیر سقف‌ گنبد است كه در مركز سقف دایره‌ای با نقش‌ یك‌ گل‌ با 6 گلبرگ‌ در میان‌ و اشكال‌ هندسی‌ با نقوش‌ گلهای‌ شیوه‌ یافته‌ بر سطح‌ آنها در اطراف‌ گل‌ 6 پر و 4 دایره‌ در پیرامون‌ نقش‌ مركزی قرار دارند. بر حاشیۀ یكی‌ از آنها كتیبه‌ای‌ به‌ خط ثلث‌ نقش‌ بسته‌ است‌. در زیر پایۀ گنبد نیز كتیبه‌ای به‌ ثلث‌ حاوی‌ آیۀ 255 از سورۀ بقره‌، 3 ضلع‌ شمالی،شرقی و غربی‌ را فراگرفته‌ است‌ (همان‌، 285، 316). 
محراب دودزده‌، اما زیبایی‌ در ضلع جنوبی قرار دارد، با حاشیه‌ای‌ با نوشتۀ كوفی‌ در اطراف‌ كه به‌سبب‌ دود گرفتگی‌ تنها «بسم‌ الله‌ الرحمن‌ الرحیم‌» از متن‌ آن‌ خوانده‌ می‌شود. حاشیه دوم‌ محراب‌ به‌ قلم‌ ثلث‌، حاوی‌ آیه‌های‌ 78 و 79 از سورۀ اسراء است‌. بر طاق‌ جناقی‌ محراب‌ نیز كتیبه‌ای‌ كوفی‌ دیده‌ می‌شود كه‌ آسیب‌ فراوان‌ دیده‌، بخشهای‌ آغازین‌ آن‌ كاملاً از میان‌ رفته‌، و با گچ‌ پوشش‌ شده‌ است‌. در قاب‌ مستطیل‌ شكل بالای محراب‌ كتیبۀ كوفی‌ جای‌ دارد، شامل‌ آیۀ 18 از سوره جن‌ (همان‌، 303- 304، 340). 
گنبد غازان‌ خان‌ (بسطام‌ میرزا): بنای منفردی واقع‌ در گوشۀ شمال‌ غربی‌ مجموعه‌ است‌. تا چندی پیش بسطام میرزا بانی‌ آن‌ پنداشته‌ می‌شد، و اكنون‌ برآنند غازان‌ خان‌ آن‌ را پی‌افكنده‌ است‌. نقشه‌ و منظر عمومی‌ آن‌ همانند بقعۀ امام‌ زاده‌ محمد است‌ و بنیان‌ آن‌ نیز همچون‌ امام‌زاده‌ به‌ اواخر سدۀ 7 و اوایل‌ سدۀ 8ق‌ باز می‌گردد ( ایرانیكا، همانجا). 
بنا شامل‌ اتاقی مربع‌ شكل‌ (5 / 7×5 / 7متر) است‌. محراب‌ ساخته‌ شده‌ از آجر، با طاق‌ تیزه‌دار عاری‌ از تزیین‌، در ضلع‌ جنوبی‌ به‌ صورت‌ برآمده‌ قرار دارد. در 3 ضلع‌ دیگر طاق‌نماهای عمیقی‌ تعبیه‌ شده‌، و در دو سوی هر یك‌ طاقچه‌هایی‌ با قوس‌ جناغی‌ جای‌ دارند. برای‌ تبدیل‌ نقشه مربع‌ به‌ دایره‌ با 4سكنج‌ بر روی‌ كنجها طرح‌ 8 ضلعی‌ و سپس‌ دایره‌ ایجاد شده‌ است‌. 
در نمای‌ خارجی‌، طاق‌نماها بر اضلاع‌ شمالی‌ و شرقی‌ ایجاد سایه‌ و روشن‌ كرده‌، و نیز آجر‌چینی‌ بخش‌ فوقانی‌، بنا را از یك‌نواختی‌ درآورده‌ است‌. ورودی‌ بقعه‌ به‌ شكل‌ ایوانی‌ نسبتاً بلند با طاق‌ تیزه‌دار در ضلع‌ جنوبی‌ واقع‌ شده‌، و دارای‌ سقف‌ نیم‌ گنبد، با مقرنسهای آجری‌ و اندود گچ‌ است‌. آجر چینی‌ سراسر بنا به‌ صورت‌ جفت‌ جفت‌ است‌ و فواصل‌ آنها با بندكشی‌ گچی‌ با شكل‌ ضربدر پر شده‌ است‌. بر فراز بناگنبدی‌ رك‌ با پوششی‌ از كاشیهای‌ آبی‌ رنگ‌ بر گریوی استوانه‌ای‌ وجود دارد. بقعه‌ دارای سردابه‌ای‌ است‌ كه‌ ورودی‌ آن‌ خارج‌ از بنا در ضلع‌ شرقی‌ قرار دارد. نقشه سردابه‌ مربع‌ است‌ و گنبدی‌ كم‌ خیز بر چهار سكنج‌ آن‌ را می‌پوشاند (زارعی‌، مجموعه‌، 189-193). 
مدرسۀ شاهرخیه‌: در جبهۀ جنوب‌ شرقی‌ مسجد بایزید بنای آجری دو طبقۀ وسیعی‌ واقع‌ است‌ كه‌ مدرسۀ شاهرخیه‌ نامیده‌ می‌شود. وجه‌ تسمیۀ این‌ نام‌ به‌ شاهرخ‌ تیموری‌ بانی‌ آن‌ باز می‌گردد (پوپ‌، «معماری‌»،1082؛ ایرانیكا،.(IV / 180 بنایی‌ با دو ایوان‌ و صحن‌ تقریباً مربع‌ شكل‌ (5 / 19×5 / 18 متر) است‌. ایوانها در شمال‌ و جنوب‌ صحن‌ قرار دارند (مخلصی‌، 241-242؛ زارعی‌، همان‌، 232). در گوشۀ شمال‌ غربی‌ آن‌ مسجدی‌ به‌ همین‌ نام‌ واقع‌ است كه‌ جزئی‌ از بنای‌ مدرسه‌ محسوب می‌شود. ورودی مسجد در ضلع‌ شمالی‌، و محراب گچی‌ ساده‌ای‌ بر ضلع‌ جنوبی‌ آن‌ قرار دارد. در زیر پایۀ گنبد كتیبه‌ای گچ‌بری‌ شده‌ از دورۀ قاجاریه‌ به‌ خط ثلث بر زمینه اسلیمی‌ و گل و برگ‌، حاوی آیۀ 255 از سورۀ بقره‌، گرداگرد دیوار نقش‌ بسته‌ است‌ و در پایان‌ نام‌ مرمت‌ كننده بنا و تاریخ‌ تعمیرات آمده‌ است‌: «... به‌ شرف‌ توفیق‌ تعمیر مسجد مشرف‌ شد حاجی حسن خلف محمد طاهر بسطامی‌... 1255» (همان‌، 236). 

مسجد جامع‌ و برج‌ كاشانه‌

در 75متری‌ جنوب‌ مجموعه بایزید، مسجد جامع‌ و برج‌ كاشانه‌ در كنار هم‌ قرار دارند: 
مسجد جامع‌: در حال‌ حاضر این‌ مسجد شامل‌ سردر ورودی‌، صحن‌ مركزی و 3 شبستان‌ در جبهه‌های‌ شرقی‌، غربی‌ و شمالی‌ است‌. 
كهن‌ ترین‌ نشان‌ از جامع‌ شهر به‌ دوران‌ زندگی‌ بایزید باز می‌گردد: «... بایزید روز جمعه‌ای پس از باران برای نماز به‌ مسجد جامع می‌رفت‌...» (سهلجی‌، 93). مقدسی نیز در سده 4ق بنای جامع‌ بسطام‌ را با شكوه‌ چون‌ دژی‌ در میان‌ بازارها وصف‌ می‌كند (ص‌ 272-273). از آن‌ جامعی‌ كه‌ بایزید در آن‌ نماز می‌گزارد، اثری بر جای‌ نیست‌، و از جامعی‌ كه‌ مقدسی‌ یاد می‌كند، جز چند پایه‌ ستون‌ كه‌ طی مرمتهای 1355ش‌ در زیر كف‌ كنونی‌ مسجد آشكار شد، آگاهی بیشتری در دست نیست‌. چشم‌گیرترین‌ بخشهای‌ مسجد كه‌ امروز بر پاست‌، تاریخ‌ دوره ایلخانی‌ را دارد ( ایرانیكا، .(IV / 179
چنین‌ می‌نماید كه‌ زیبایی‌ و ابهت‌ برج‌ كاشانه‌، مسجد جامع‌ را تحت‌الشعاع‌ قرار داده‌ است‌ و محققان‌ شگفت‌زده‌ بیشتر به ‌آن ‌پرداخته‌اند. در این‌ میان‌، فریزر جامع‌ را بنای آجری‌ ساده‌ای‌ دیده‌ (ص‌340)، و خانیكوف‌ تنها از آن‌ نام‌ برده‌ است‌ (ص‌ 92). اعتماد السلطنه‌ مسجدجامع‌ را از جمله‌ بناهای‌ عتیق‌ بسطام‌ ذكر كرده‌، و به‌ شرح‌ مختصر آن‌ پرداخته‌ است‌ (1 / 79). 
پوپ‌ ضمن‌ تحسین‌ و وصف‌ تزیینات‌ گچ‌بری‌ مسجد، آن‌ را بنای‌ تغییر شكل‌ یافته‌ای می‌داند كه‌ به‌ سختی‌ ارزش‌ تلاش‌ یا صرف‌ هزینه‌ای را می‌تواند داشته‌ باشد (همان‌،.(1084-1085 ویلبر جامع‌ بسطام‌ را از مسجدهایی‌ كه‌ دارای‌ غالب‌ عناصر نقشه كلی‌ مسجد ایرانی‌ هستند، برشمرده‌، و شرح‌ مختصری‌ از آن‌ داده‌ است‌ (ص‌.(127 در 3 دهۀ اخیر مخلصی به وصف‌ آن‌ پرداخته‌ (ص ‌234-240)، و بررسی‌ مفصل‌ بنا از زارعی‌ در دست‌ است‌ ( مجموعه‌، 115-141). 
مسجد دارای صحن تقریباً مربع‌ شكل‌ (5 / 18×17متر)، با دو شبستان‌ در جبهه‌های‌ شرقی‌ و شمالی‌، با پوشش‌ طاق‌ و تویزه‌، عاری از هر گونه‌ تزیینی‌ در آنهاست‌. شبستان‌ شرقی‌ وسیع‌ تر است‌ و بر دیوار ضلع‌ جنوبی‌ آن‌ محرابی‌ ساده‌ به‌ شكل‌ طاق‌نمایی‌ عمیق‌ قرار دارد. ورودی‌ برج‌ كاشانه‌ در كنار این‌ محراب‌ واقع‌ است‌. در ضلع‌ غربی‌ تا چندی پیش‌ ایوانی‌ قرار داشت‌ كه‌ اخیراً همانند شبستان‌ شمالی‌ بازسازی‌ شده‌ است‌ (مخلصی‌، 234-237؛ زارعی‌، همان‌، 125- 128؛ نیز نك‍ : اعتماد السلطنه‌، همانجا). 
ضلع‌ جنوبی دارای ایوانی با 3 دهانه است‌: دهانۀ مركزی بلندتر، و محراب‌ گچ‌بری نفیسی‌ بر دیوار آن‌ قرار دارد. 3 دهانۀ ایوان‌ از طریق‌ درگاههایی‌ با طاقهای دالبری‌ تیزه‌داری‌ كه‌ از ویژگیهای این‌ دوره‌ است‌، به‌ هم‌ راه‌ می‌یابند (ویلبر، همانجا). سراسر ایوان‌ و درگاهها با گچ‌بریهای‌ خوش‌ آیندی‌ با بافتی‌ متراكم‌، اما كاملاً مشخص‌ پوشش‌ شده‌ است‌. محراب با شكوه آن با حاشیه‌های‌ متعدد كتیبه‌دار و قابهای متناوب‌، با نقش مجموعه‌ای‌ از اسلیمیهای‌ درهم‌ پیچیده‌، با طرحهای مشخص‌ و متمایزی‌ طراحی‌ شده‌اند. در اینجا مهارت‌ و ذهن‌ خلاق‌ محمد بن‌ حسین‌ كاملاً با دركی‌ معمارانه‌ درآمیخته‌ است‌ (پوپ‌، همان‌،.(1084 ff. 
حاشیه‌ای‌ پهن‌ با كتیبه‌ای به‌ خط كوفی‌ گره‌ دار بر پیرامون‌ محراب‌، حاوی آیه‌های‌ 1 تا اواسط 4 از سورۀ فتح‌ است‌. حاشیۀ دوم‌ با پهنای‌ كمتر شامل‌ كتیبه‌ای به قلم ثلث است‌، حاوی‌ آیه‌های‌ 18 تا اواخر 19 از سورۀ توبه‌، و بر حاشیه قوس‌ پیشانی‌ محراب‌ آیۀ 114 سوره هود به‌ قلم‌ ثلث‌ نقش‌ بسته‌ است‌. عبارت‌ «لا اله‌ الا الله‌ محمد رسول‌ الله‌» بر قابی مستطیل‌، در حد فاصل‌ دو ستون‌ نمای‌ محراب‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و در پایین‌ آن‌ عبارت‌ «علی‌ بن‌ ابی طالب‌ ولی الله‌» را در دوره‌های‌ بعد به‌ آن‌ افزوده‌اند. همچنین‌ كتیبه‌ای‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ بر فراز درگاههای‌ دو سوی‌ محراب‌ و بالای محراب‌، حاوی آیه‌های‌ 9 و 10 از سوره جمعه‌ قرار دارد («بررسی‌..»، تصویرهای 395,392 ؛ زارعی‌، همان‌، 319). بر پیشانی‌ درگاههای ارتباطی‌ دو سوی‌ دهانۀ مركزی‌ نام‌ بانی‌ و تاریخ‌ بنا در دو قاب‌ مستطیل‌ نوشته‌ شده‌، و آغاز آن‌ بر درگاه‌ شرقی‌ است‌ و تا درگاه‌ غربی‌ ادامه‌ می‌یابد: «امر هذه‌ العمارة الشریفة الذی‌ هو متولیاً لهذه‌ البقعة المنیفة باذن‌ الواقفین‌ مدالله‌ ظلهم و تقبل منهم‌، الفقیر الی الله‌ الغنی‌ ابویزید بن‌ محمد البایزیدی‌ غفرالله‌ له‌ و لوالدیه‌ و للمؤمنین‌ والمؤمنات‌ فی‌ شهور سنة ستة و سبعمائة» («بررسی‌»، تصویر395؛ حقیقت‌، 341). 
برفراز كتیبۀ سراسری بالای‌ محراب‌ در پایین‌ سقف‌ نیم‌ گنبد ایوان‌، كتیبه‌ای‌ است‌ به‌ قلم ثلث بیانگر تعمیرات دوره فتحعلی‌ شاه‌، به‌ دستور الله‌وردی‌ میرزا در 1242ق‌؛ و بر دو سوی آن‌، بر دو ترنج‌ «الله‌ محمد علی‌» و «حسن‌ حسین‌ و فاطمه‌» به‌ قلم‌ نستعلیق‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (مخلصی‌، 239-240). 

برج‌ كاشانه‌

این‌ برج‌ بیانگر یك‌ سنت‌ محكم‌ و گیرای معماری برج‌ مقبره‌ها به‌ قدمت‌ میل‌ گنبد قابوس‌ (397ق‌) است‌ (دیتس‌، 926؛ پوپ‌، «معماری‌»،.(1084 برج‌ كاشانه‌از آجر ساخته‌ شده‌، و روی‌ پایه‌ای حدود 8 / 1 متر به‌ ارتفاع‌ 58 / 13متر استوار است‌. نقشه داخلی‌ برج‌ 10 ترك‌، و شكل‌ خارجی‌ آن‌ ستاره‌ای‌ 25 دندانه‌ است‌ (هیلنبراند،245، نیز تصویرهای 85‌ .(84,برج‌ دارای گنبد دو پوش‌ بوده‌ كه‌ پوسته نیم‌ كروی‌ داخلی‌ آن‌ هنوز باقی‌ است‌. پوشش‌ خارجی‌ آن‌ فرو ریخته‌ است‌، اما با مقایسه‌ با دیگر برجهای‌ همسان‌ آن‌، می‌باید گنبدی رك‌ بوده‌ باشد (همو،246؛ مخلصی‌، 241). 
رأس‌ دندانه‌ها بر گرداگرد سطح‌ پایه‌ قرار گرفته‌، و در بالا در سطح‌ قرنیز به‌ كمك‌ قوسی‌ به‌ یكدیگر پیوسته‌اند. تاج‌ برآمده قوس‌ نیز عمود بر محل‌ پیوند دندانه‌هاست‌ (هیلنبراند،.(245 در پایین‌ قرنیز دو نوار كتیبه كوفی‌ گره‌دار بی‌لعاب‌، بر زمینه گچ‌بری‌ و كاشیهای آبی‌ روشن‌ پراكنده‌ قرار دارد. كتیبه كوفی‌ شاهكار مهارت‌ خوش‌نویسی‌ است‌ و بی‌تردید یكی‌ از زیباترین‌ خطوط كوفی‌ گره‌دار دوره ایلخانی است (بلر،.(263نوار ردیف‌ بالا حاوی آیه‌های 1 تا 7 از سوره فتح است و در پایان‌ آن‌ رقم‌ هنرمند آمده‌ است‌: «عمل‌ محمد بن‌ الحسین‌ الدامغانی‌ غفرالله‌ له‌ و لوالدیه‌ و لجمیع‌ المؤمنین‌». نوار پایین‌ كتیبه‌ای‌ شامل‌ نام‌ بانی‌، صاحب‌ آرامگاه‌، نام‌ هنرمند، و تاریخ‌ است‌: «امر ببناء هذه‌ القبة المباركة العالیة الشریفة السلطان‌ المعظم‌ شاهنشاه‌ الاعظم‌ مالك‌ رقاب‌ فی‌ [افتادگی‌] الامم‌ حافظ بلاد الله‌ ناصر عبادالله‌ المؤید بنصرالله‌ غیاث الدنیا والدین ركن الاسلام و المسلمین قامع العداة و المتمردین‌ ظل الله فی العالمین سلطان ارض الشرق و الصین ملك عباد الخافقین‌ المخصوص‌ بعنایة رب‌ العالمین‌ خدابنده‌ محمدخان‌ بن‌ خان‌ اعزالله‌ فی‌ [افتادگی‌] انصاره و خلدالله‌ملكه و [ ؟ ] كید حساده‌ و عدوه‌ لاجل‌ ولده‌ قترةعتبة [؟] سالا [افتادگی‌] لة الخانیة الطفل‌ السعید الشهید یوفا سال‌ [؟] سلطان‌ محمد تغمده‌ الله‌ بغفرانه‌ و یدخله‌ بحبوحة جنانه‌ فی‌ شهر الله‌ الاصم‌ رجب‌ عم‌ [افتادگی‌] ثمنة و سبعمائة عمل‌ حسین بن‌ ابی‌طالب المهندس الدامغانی‌» (همو، .(266-267
ورود برج‌ كه‌ در شبستان‌ شرقی‌ مسجد واقع‌ شده‌، به‌ شكل‌ دالانی‌ با طاق‌ نیم‌ گنبد و مقرنسهای‌ گچی‌ است‌ كه‌ برج‌ و مسجد را یكپارچه‌ ساخته‌ است‌. در میان‌ یكی‌ از مقرنسها كتیبه‌ای به‌ قلم‌ ثلث‌ حاوی‌ نام‌ هنرمند است‌: «عمل‌ محمد بن‌ احمد سمنانی‌...» (هیلنبراند، 249 ، تصویر 94؛ زارعی‌، مجموعه‌، 209). لوحی‌ كه‌ كتیبه‌ای نقاشی شده بر آن‌ نقش‌ است‌، حاوی «... لااله‌ الاالله‌ محمد رسول‌ الله‌...» است‌، و متقدم‌ترین تاریخ (700ق‌) را كه‌ همواره‌ برای‌ برج‌ بازگو شده‌، در بر ندارد (برای‌ نمونه‌، نك‍ : فریزر،340 ؛ پوپ‌، همان‌،1083 ؛ ویلبر، همانجا). دیوارهای دوسوی دالان ورودی‌ دارای تزیینات‌ گچ‌بری همراه‌ با كتیبه‌ است‌ كه‌ از جمله‌ آیه 255 سوره بقره‌، و حدیثی‌ نبوی‌ بر آن‌ دیده‌ می‌شود (اعتمادالسلطنه‌، همانجا). در تمام‌ برج‌ آرامگاههای كهن‌تر ورودی‌ تنها محل‌ تزیینات‌ است‌، بنابراین‌، الحاق‌ ورودی‌ برج‌ بسطام‌ به‌ مسجد جامع‌ تا اندازه‌ای غیرمنتظره‌ است‌ (هیلنبراند، همانجا). در فاصله این‌ دالان‌ و فضای‌ داخلی‌، دالانی‌ به‌ ضخامت‌ دیوار برج‌ قرار دارد. پلكان‌ برج‌ به‌ صورت‌ مارپیچ در ضخامت‌ این‌ دیوار ساخته‌ شده‌ است‌ (مخلصی‌، 240). 
در فضای‌ داخل‌ برج‌، بر هر ضلع‌ 3 طاق‌نما با قوس‌ دالبری‌، به‌ بلندای‌ تقریباً 4 متر، به پهنای‌ تمام‌ ضلع‌، و عمق‌ 5 / 6 سانتی‌متر بخش‌ اعظم‌ ارتفاع‌ را پر كرده‌اند، و دو قاب‌ مستطیل‌ افقی‌ بر بالای هر یك‌ جای‌ دارد. قرنیز 10 ضلعی‌ ساده پیش‌ آمده‌ای، بدنه اصلی‌ را بسته‌، و پایه گنبد را تشكیل‌ داده‌ است‌ (هیلنبراند،.(251 برج‌ دارای‌ سردابه‌ای‌ با سقف‌ نیم‌ كروی‌ است‌ كه‌ ورودی‌ آن‌ به‌ شكل‌ مستطیل‌ در میان‌ برج‌ قرار دارد (اعتمادالسلطنه‌، همانجا). اعتبار این‌ برج‌ به‌سبب معمار سازنده آن‌، محمد بن‌ حسین‌ دامغانی‌ است‌ كه‌ همزمان‌ در نقش‌ معمار، خوش‌نویس‌، گچ‌بر، و در مقام‌ سرپرست‌ ظاهر شده است‌. وی سنت‌ معماری را با ظرافت‌، اصالت‌ و نوآوری‌ در كمال‌ تعادل‌ جان‌ بخشیده‌ است‌ (هیلنبراند،.(260 

مآخذ

ابن‌ بطوطه‌، رحلة، بیروت‌، 1964م‌؛ ابن‌ خرقانی‌، احمد، دستورالجمهور در مناقب‌ سلطان‌ بایزید بسطامی‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مطلع‌ الشمس‌، تهران‌، 1355ش‌؛ پیرنیا، محمدكریم‌، «چفدها و طاقها»، اثر، تهران‌، 1373ش‌، شمـ 24؛ حقیقت‌، عبدالرفیع‌، تاریخ‌ قومس‌، تهران‌، 1362ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، تهران‌، 1362ش‌؛ خانیكوف‌، ن‌. و.، سفرنامه‌، ترجمۀ اقدس‌ یغمایی‌ و ابوالقاسم‌ بی‌ گناه‌، مشهد، 1375ش‌؛ خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌ السیر، تهران‌، 1333ش‌؛ رشیدالدین‌ فضل‌الله‌، تاریخ‌ مبارك‌ غازانی‌، به‌كوشش‌ كارل‌یان‌، هارتفرد، 1940م‌؛ روزبهان‌ بقلی‌، شرح‌ شطیحات‌، به‌ كوشش‌ هانری‌ كربن‌، تهران‌، 1360ش‌؛ زارعی‌، محمدابراهیم‌، مجموعۀ‌ بناهای‌ مذهبی‌ بسطام‌، پایان‌نامۀ كارشناسی‌ ارشد، 1371ش‌ (منتشرنشده‌)؛ همو، «معماران‌ دامغانی‌ در مجموعۀ بسطام‌، دورۀ ایلخانی‌»، مجموعۀ مقالات دومین‌ كنگرۀ تاریخ معماری‌ و شهرسازی ایران‌، تهران‌، 1379ش‌، ج‌ 3؛ سهلجی‌، محمد، «النور من‌ كلمات‌ ابی‌ طیفور»، شطحات‌ الصوفیة، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بدوی‌، كویت‌، 1978م‌؛ عدل‌، شهریار، «كتیبه‌ای‌ نو یافته‌ در بسطام‌ و برج‌ آرامگاهی‌ ازمیان‌رفتۀ حسام‌الدوله‌ در ساری‌»، اثر، تهران‌، 1364ش‌، شمـ 10-11؛ همو، «نگاهی‌ به‌ برداشتها و دیدهای‌ شمارگانی‌ (دیژیتالی‌) و فتوگرامتری شدۀ زوزن‌ و بسطام‌»، همان‌، 1377ش‌، شمـ 29-30؛ مخلصی‌، محمدعلی‌، «شهر بسطام‌ و مجموعۀ تاریخی‌ آن‌»، همان‌، 1359ش‌، شمـ 2-4؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، بیروت‌، 1987م‌؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، به‌ كوشش‌ عباس‌ زریاب‌، تهران‌، 1373ش‌؛ ناصرخسرو، سفرنامه‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیر سیاقی‌، تهران‌، 1369ش‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ یغمایی‌، اقبال‌، عارف‌ نامی‌ بایزید بسطامی‌، تهران‌، 1367ش‌؛ نیز: 

Blair, Sh. S., «The Inscription from the Tomb Tower at Bastam: an Analysis of Ilkhanid Epigraphy» , Art et societe dans le monde iranien, ed. C. Adle, Paris, 1982; Diez, E., «The Principles and Types» , A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1967,vol.III; Fraser, J., Narrative of a Journey into Khorasan, Oxford, 1984; Godard, A., «The Architecture of the Islamic Period» , Ars Islamica, New York, 1968, vol. VIII; id, L'Art de l' Iran, Paris, 1962; Herzfeld, E., «Khorasan» , Der Islam, 1921, vol. XI; Hillenbrand, R., «The Flanged Tomb Tower at Bastam» , Art et societe dans le monde iranien, ed. C. Adle, Paris, 1982; Iranica; Jackson, W., From Constantinople to the Home of Omar Khayyam, New York, 1911; Pope, A. U., «Islamic Architecture» , A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1967, vol. III; id, «The Photographic Survey of Persian Islamic Architecture» , Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology, New York, 1934, vol. VII; Repertoire chronologique d e´ pigraphie arabe, eds. E. Combe et al., Cairo, 1949; Scarce, J., «Tile Work» , The Arts of Persia, ed. R. W. Ferrier, Ahmadabad, 1990; A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1977, vol. VIII; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran, The Ilkhanid Period, New Jersey, 1955.

فاطمه‌ كریمی