بسمل شیرازی

بِسْمِل ‌شیرازی‌، علی‌اكبر، ملقب‌ به‌ نوّاب‌ (1187-1263ق‌ / 1773-1847م‌)، شاعر و تذكره‌نویس‌. نیاكان‌ او از عراق‌ عجم‌ و خراسان‌ بودند كه‌ در دورۀ صفویه‌ در اصفهان‌ سكنی‌ گزیدند و در فتنۀ افغان‌، از آن‌ شهر به شیراز كوچ‌ كردند (بسمل‌، 707- 708؛ هدایت‌، 4 / 182). پدر وی‌ آقاعلی‌ نقیب‌ و عمویش‌ آقابزرگ‌، هر دو مدرس‌ مدرسه حكیم‌ شیراز بودند (همانجا؛ دیوان‌ بیگی‌، 1 / 242). بسمل در شیراز به دنیا آمد (بسمل‌، 708). وی‌ محل‌ تحصیل‌ خود را مدرسۀ حكیم‌ شیراز یاد كرده‌ است‌، یعنی‌ همان‌ مدرسه‌ای‌ كه بسیاری از نزدیكانش در آنجا تدریس‌ می‌كردند. معصوم‌ علیشاه‌ جدّ اعلای‌ خود را یكی‌ از استادان‌ بسمل‌ در فقه‌ و اصول‌ معرفی‌ كرده‌ است‌ (3 / 346). 
بسمل در ادبیات‌، شعر، ریاضی‌، فقه و اصول تبحر داشت‌ (فرصت‌، 243-244؛ محمودمیرزا، 2 / 507؛ داور، 91) و خط شكسته را خوش‌ می‌نوشت (محمودمیرزا، 2 / 508؛ مفتون‌، 1 / 70). او در شیراز تدریس‌ می‌كرد و طالبان‌ بسیار از محضرش‌ بهره‌ می‌بردند (دیوان‌ بیگی‌، همانجا؛ رستگار، 18). هدایت‌ از درك‌ مجلس‌ او در جوانی‌ خود سخن‌ گفته‌ است‌ (همانجا). وی‌ مردی‌ پرسفر بود و بجز نواحی‌ مختلف‌ ایران‌، به‌ مكه‌، مدینه‌ و عتبات‌ عالیات‌ نیز سفر كرده‌ است‌ (نكـ: بسمل‌، 709؛ رستگار، همانجا). او در سفر به‌ تهران‌ توانست‌ به‌ دربار فتحعلی‌شاه‌ (حك‍ 1212-1250ق‌ / 1797-1834م‌) راه‌ یابد و با او ملاقات‌ نماید (هدایت‌، دیوان‌ بیگی‌، همانجاها). بسمل‌ در شیراز همنشین و همدم حسینعلی میرزا فرمانفرما (د 1251ق‌)، پنجمین‌ پسر فتحعلی‌شاه‌ و والی‌ فارس‌ بود (فرصت‌، 244؛ محمودمیرزا، دیوان بیگی‌، همانجاها) و دختر او را نیز به‌ همسری‌ گرفت‌ (معصوم‌ علیشاه‌، همانجا). گفته‌اند كه‌ لقب‌ «نوّاب‌» نتیجۀ همین‌ وصلت‌ است‌ (همانجا). 
بسمل‌ دوستان‌ و همنشینان‌ بسیاری‌ از میان‌ شاعران‌ و عالمان‌ هم‌عصر خود داشت‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ باید به‌ نور علیشاه‌، پدر، عمو و جد معصوم‌ علیشاه‌، قاآنی‌، مشفق‌ (میرمرادبیك‌)، نیری‌ (میرزا / طاهر)، عشرت (میرزا عبدالرحیم‌) و صحبت لاری اشاره كرد (معصوم‌ علیشاه‌، همانجا؛ صحبت‌ لاری‌، 204؛ رستگار، 25-31). 
بسمل‌ 3 پسر به‌ نامهای‌ ابوطالب‌، علی‌ (صدرالعلماء) و صدرا داشت‌ كه‌ آخرین آنها در نوجوانی‌ درگذشت‌ (فسایی‌، 2 / 939-940؛ فرصت‌، همانجا؛ رستگار، 21-24). معلم‌ حبیب‌ آبادی‌ او را صاحب‌ دختری‌ نیز دانسته‌ است‌ (نك‍ : یادنامه‌ ...، 1723). بسمل‌ در شیراز درگذشت‌ و در بقعۀ امام‌زاده‌ میرسید محمدبن‌ موسی‌الكاظم‌(ع‌) به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (دیوان‌ بیگی‌، 1 / 243؛ معصوم‌ علیشاه‌، همانجا؛ رستگار، 24- 25). 

آثار

از بسمل‌ آثار بسیاری‌ به‌ نظم‌ و نثر در موضوعات‌ گوناگون‌، باقی‌ مانده‌ است‌، از جمله‌: بحراللئالی‌، شرح‌ سی‌ فصل‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌، ذخیرة النجاة فی‌ میراث‌ الاموات‌، تحفة السفر لنور البصر در معانی‌ و بیان‌ و بدیع‌، نورالهدایة فی‌ اثبات‌ الرسالة، حاشیه‌ بر مدارك‌ در فقه‌، حاشیه‌ بر تفسیر قاضی‌ بیضاوی‌، حاشیه بر تفسیر فارسی‌، اندرزنامه (اندرز قابوس‌)، حاشیه و تعلیقات‌ بر مدارك‌ شرایع‌، رساله‌ در اثبات‌ واجب‌، رساله‌هایی‌ كوتاه‌ در پاسخ‌ به‌ پرسشهای‌ گوناگون‌، رساله‌ در قبله‌، دیوان‌، سفینة النجاة و شرح‌ اللمعة الدمشقی(نك‍ : بسمل‌، 709؛ فرصت‌، هدایت‌، دیوان‌ بیگی‌، معصوم‌ علیشاه‌، همانجاها؛ رستگار، 35-36؛ منزوی‌، 2 / 1543، 6 / 4418؛ مركزی‌، 10 / 1927-1929). 
تذكرۂ دلگشا دیگر اثر اوست‌ كه‌ از جایگاه‌ خاصی‌ برخوردار است‌. موضوع‌ اصلی‌ این‌ كتاب‌ ذكر احوال‌ و نمونۀ اشعار حدود 160 شاعر هم‌دورۀ بسمل‌، به‌ همراه‌ زندگی‌نامه برخی‌ پادشاهان‌ و شاهزادگان‌ قاجار كه‌ در شاعری‌ دست داشته‌اند، و نیز تاریخچه‌ای‌ از سرزمین‌ فارس‌ كه‌ شامل‌ برخی‌ از رویدادها و وصف‌ اماكن‌ و بناهای‌ معروف‌ آنجاست‌. سبك‌ نگارش‌ كتاب‌ از نمونه‌های‌ بارز نثر مصنوع‌ دوره قاجار است‌ و به‌ تقلید از تاریخ‌ وصاف‌ (نیمه اول‌ سدۀ 8ق‌) تألیف‌ شده‌ است‌ و نویسنده‌ از صنایع‌ ادبی‌ بهره‌ گرفته‌، و مكرر به‌ آیات‌ و احادیث‌ و اشعار استشهاد كرده‌ است‌ (رستگار، 36، 37، 39). 
این كتاب در یك مقدمه‌، یك گلزار (شامل 6 گلبن‌)، دو بوستان‌، یك‌ خاتمه‌ و یك‌ لاحقه فراهم‌ آمده‌ است‌ (نك‍ : بسمل‌، 49): گلبن‌ اول‌، درباره اوضاع‌ شیراز (نك‍ : ص‌ 51 -66)؛ گلبن‌ دوم‌، درباره برخی‌ از آثار و بناهای‌ مشهور شیراز، مانند مدارس‌ و مساجد (ص‌ 67-245)، گلبن سوم‌، درباره زندگانی حسینعلی میرزا فرمانفرما (ص‌ 247-259)، گلبن چهارم‌، در احوال‌ برخی‌ از شاهزادگان‌ قاجار (ص‌ 261-264)، گلبن‌ پنجم‌، درباره برخی‌ دیگر از آثار و ابنیه شیراز (ص‌ 265-267)، و گلبن‌ ششم‌، درباره اخلاق‌ و كرامات‌ فرمانفرماست‌ (ص‌ 269-271). 
بوستان اول این كتاب مشتمل است بر احوال و اشعار فتحعلی‌شاه‌ و 16 تن از شاهزادگان قاجار كه به سرودن‌ شعر مبادرت‌ می‌ورزیدند (ص‌ 273-312) و بوستان‌ دوم‌ هم‌ در ذكر احوال‌ و اشعار حدود 160 شاعر معاصر بسمل‌ است‌ (ص‌ 313-707). خاتمه این‌ تذكره‌ در احوال‌ و اشعار خود بسمل‌ (ص‌ 707- 738) و لاحقه آن‌ درباره زلزلۀ سالهای‌ 1339 و 1340ق‌ در شیراز است‌ (ص‌ 738-754). 
از تذكرۂ دلگشا، دست‌نویسهای بسیاری باقی است (نك‍ : گلچین‌، 1 / 233). این‌ كتاب‌ در 1371ش‌ در شیراز به‌ چاپ‌ رسید. 

مآخذ

بسمل‌ شیرازی‌، علی‌اكبر، تذكرۂ دلگشا، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، شیراز، 1371ش‌؛ داور، محمد مفید، مرآت‌الفصاحة، به‌ كوشش‌ محمود طاووسی‌، شیراز، 1371ش‌؛ دیوان‌ بیگی‌، احمد، حدیقة الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1364ش‌؛ رستگار فسایی‌، منصور، مقدمه‌ بر تذكرۂ دلگشا (نكـ: همـ، بسمل‌)؛ صحبت‌ لاری‌، محمدباقر، دیوان‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ معرفت‌، شیراز، 1354ش‌؛ فرصت‌، محمدنصیر، آثارالعجم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ دهباشی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامه ناصری‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، تاریخ‌ تذكره‌های‌ فارسی‌، تهران‌، 1348ش‌؛ محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1346ش‌؛ مركزی‌، خطی‌؛ معصوم‌ علیشاه‌، محمدمعصوم‌، طرائق‌الحقائق‌، به‌ كوشش‌ محمدجعفر محجوب‌، تهران‌، 1345ش‌؛ مفتون‌ دنبلی‌، عبدالرزاق‌، نگارستان‌ دارا، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیام‌پور، تبریز، 1342ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ هدایت‌، رضاقلی‌، مجمع‌الفصحاء، به‌ كوشش‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1339ش‌؛ یادنامه معلم‌ حبیب‌ آبادی‌، اصفهان‌، 1337ش‌.

علی‌ میرانصاری‌