بسطامی، عبدالرحمان

بَسْطامی‌، عبدالرحمان بن علی بن احمد (د 858ق‌ / 1454م‌)، عارف‌، فقیه‌ و مفسر حنفی‌ مذهب‌ به‌ روزگار عثمانیان‌ كه‌ در تاریخ‌ هم‌ دستی‌ داشت‌ و در علوم‌ غریبه‌ همچون‌ جفر و جامعه‌ و شناختن‌ اسرار حروف‌ نیز استاد بود. 
وی‌ در انطاكیه‌ به‌ دنیا آمد. پس‌ از آموختن‌ درسهای‌ رایج‌ آن‌ روزگار به‌ فرا گرفتن‌ علوم‌ غریبه‌ مشتاق‌ شد و بدین‌مقصود، به‌ شام‌، قاهره‌ و سرزمینهای‌ غربی‌ عالم‌ اسلام‌ سفر كرد. دربارۀ توانایی‌ او در دانستن‌ خاصیتهای‌ حروف‌ و شناخت‌ اسرار اسماء الهی‌ روایات‌ و حكایتهای‌ شگفت‌انگیز نقل‌ كرده‌اند (طاش‌كوپری‌ زاده‌، 31؛ غزی‌، 455). بسطامی‌ واپسین‌ سالهای‌ عمر خود را در بورسه‌ و در دوران‌ حكومت‌ سلطان‌ مراد دوم‌، ششمین‌ سلطان‌ عثمانی‌ (سلـ 824-855 ق‌ / 1421-1451م‌) گذراند. در آنجا با مولی‌ شمس‌الدین‌ فَناری‌ انس‌ گرفت‌ و فناری‌ در زمینه علوم‌ غریبه‌ از او بهره‌ها برد. بسطامی‌ در همین‌ شهر از دنیا رفت‌ و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همانجاها). 

آثـار

بسطامی‌ آثار فراوان‌ در موضوعات‌ مختلف‌ دارد كه‌ نسخه‌های‌ خطی‌ آنها دركتابخانه‌های‌ جهان‌ موجود است‌؛وچون‌ خطی‌خوش‌ داشت‌، بیشتر نوشته‌هایش‌ را خود تحریر می‌كرد (طاش‌ كوپری‌زاده‌، همانجا). برخی‌ از مهم‌ترین‌ آثار او اینهاست‌: الادعیة المنتخبة فی‌ الادویة المجرّبة ( دوسلان‌، II / 486؛.(GAL, S, II / 324 الاكوار و الادوار (همانجا). اوزان‌ حكمة الربانیة فی‌ شرح‌ لمعة النورانیة (یكی‌ جامع‌... ، 41). بحرالوقوف‌ فی‌ علم‌ الحروف‌، كه‌ عمدتاً به‌ بحث‌ درباره قدرتهای‌ فوق‌العاده‌ای‌ كه‌ در حروف‌ الفبا یا ادعیه‌ وجود دارد، و نیز به‌ تأثیراتی‌ كه‌ خورشید، ماه‌ و ستارگان‌ در هنگام‌ نیایش‌ دارند، می‌پردازد (فلوگل‌،II / 571؛ بانكیپور، .(XII / 119 تراجم‌ العلماء، كه‌ مجموعه‌ای‌ است‌ از شرح‌ احوال دانشمندان (زیدان‌،3 / 249؛ پرچ‌،.(GAL, II / 301;III / 324-325 الجفر الجامع و السر اللامع‌ GAL,S) ،همانجا). جواب‌ كتاب‌ كریم‌ اتانی‌ من‌ جانب‌ حبر علیم‌ ( ورهووه‌، .(96درة العلوم‌ و جوهرة الفهوم‌، كه‌ نویسنده‌ در آن‌ به‌ طبقه‌بندی‌ و تقسیم‌ علوم‌ پرداخته‌ است‌ ( پرچ‌، .(I / 159 الدرة اللامعة فی‌ الادویة الجامعة ( دوسلان‌، همانجا). الدرر فی‌ الحوادث‌ و السیر، كه‌ تاریخ‌ مختصر اسلام‌ است‌ از وفات‌ پیامبر(ص‌) تا 700ق‌، بسطامی‌ این‌ كتاب‌ را در بورسه‌ به‌ سلطان‌ مراد دوم‌ تقدیم‌ كرده‌ است‌ (زیدان‌، همانجا؛ ورهووه‌، .(69رشح‌ عیون‌ الحیات‌ فی‌ شرح‌ فنون‌ الممات‌ (همان‌، .(285رشح‌ عیون‌ الذوق‌ فی‌ شرح‌ فنون‌ الشوق‌، كه‌ شامل‌ داستانها و حكایات‌ گوناگون‌ است‌ و نویسنده‌ در پاره‌ای‌ از بخشهای‌ آن‌ به‌ فنون‌ و رموز جادوگری‌ نیز اشاره‌ كرده‌ است‌ ( پرچ‌، همانجا). السرالمخزون‌، كه‌ در آن‌ در باب‌ اسرار حروف‌ و اسم‌ اعظم‌ سخن‌ رفته‌ است‌ (شورا، 1 / 32-33). السرالافخر و الكبریت‌ الاحمر، كه‌ در شرح‌ اسرار اسماء و حروف‌ است‌ (خدیویه‌، 5 / 343). شمس‌ الاسرار و انس‌ الابرار، شامل‌ موضوعاتی‌ چون‌ رمز و راز حروف‌ و اعداد، محاسبات‌ جادویی‌ و نامهای‌ سری‌ خداوند است‌، در عباراتی‌ غالباً مبهم‌ و پیچیده‌ (بروكلمان‌، .(66شمس‌ الا¸فاق‌ فی‌ علم‌ الحروف‌ و الاوفاق‌ (دفتر كتبخانه الحاج‌...، 47؛ پرچ‌، II / 440؛ دوسلان‌، همانجا؛ «فهرست‌...»،344؛ ورهووه‌، 72؛GAL، همانجا). الفوائح المسكیة فی‌ الفواتح‌ المكیة، دانشنامه‌گونه‌ای ‌است‌ كه‌ موضوعات گوناگونی در علوم‌ مختلف‌ را در بر می‌گیرد. بسطامی‌ این‌ كتاب‌ را نیز به‌ سلطان‌ مراد دوم‌ تقدیم‌ كرده‌ است‌ (طاش‌ كوپری‌زاده، زیدان‌، همانجاها؛ برای‌ نسخه‌ها، نكـ: فلوگل‌،I / 15-17؛ ورهووه، 82؛III / 265, ²ESC؛ خدیویه‌، 2 / 137؛ دفتر كتابخانۀ ایاصوفیه‌، 247؛ نور عثمانیه‌... ، 143؛ الفهرس‌... ، 139؛ مینگانا، .(1012 قبله حدود البوانی فی قُبله خُدود الغوانی‌ ( ورهووه‌، .(274 مباهج‌ الاعلام‌ فی‌ مناهج‌ الاقلام‌. این‌ كتاب‌ درواقع‌ ذیلی‌ است‌ كه‌ بسطامی‌ بر كتاب‌ دیگرش به نام بحرالوقوف‌ نوشته‌ است‌ (خدیویه‌، 5 / 353؛.(GAL,II / 300مختصر جهبنة الاخبار فی‌ ملوك‌ الامصار، كه‌ نویسنده‌ در فصول‌ آغازین‌ آن‌ به‌ شرح‌ حدیث‌ «اِن‌ اللّه‌ یبْعَث‌ لِهذِه‌ الامَّه عَلی‌ رَأس‌ كُل‌ مِائَه مَن‌ یجَدَّدُ لَها دینَها» پرداخته‌ است‌ (سید، 2(2) / 136). مفاتیح اسرار الحروف‌ و مصابیح‌ انوار الظروف‌، كتابی‌ است‌ مشتمل‌ بر حكایات‌ و وقایع‌ تاریخی‌ كه‌ برخی‌ آن‌ را اشتباهاً به‌ بونی‌ نسبت‌ داده‌اند (خدیویه‌، 7 / 213؛ پرچ‌،III / 132 ؛ورهووه‌، 164؛ دوسلان‌، .(II / 486مفتاح‌ الجفرالجامع‌ و مصباح‌ النور اللامع‌، رساله‌ای‌ است‌ دربارۀ پایان‌ جهان‌ (دفتر كتبخانۀ ایاصوفیه‌، 169؛ بلوشه‌،IV / 311-312؛ دلاویدا، 195؛ ریو، .(120 مناهج‌ التوسل‌ فی‌ مباهج‌ الترسل‌، كه‌ در 1299ق‌ در استانبول‌ به‌ ضمیمۀ كتاب‌ جنان‌ الجناس‌ فی‌ علم‌ البدیع‌ صلاح‌الدین‌ صفدی‌ چاپ‌ شده‌ است‌. وصف‌ الدواء فی‌ كشف‌ آفات‌ الوباء، درباره اسرار حروف‌ و اعداد و خواص‌ گیاهان‌، و نیز در باب‌ اسماءالله‌ و دعاهای‌ شفابخش‌ ( دوسلان‌، همانجا). این‌ اثر به‌ فارسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ (نك‍ : منزوی‌، 1 / 764).

مآخذ

خدیویه‌، فهرست‌؛ دفتر كتبخانۀ ایاصوفیه‌، استانبول‌، 1304ق‌؛ دفتر كتبخانۀ الحاج‌ سلیم‌ آغا، استانبول‌، 1310ق‌؛ زیدان‌، جرجی‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، قاهره‌، 1931م‌؛ سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1957م‌؛ شورا، خطی‌؛ طاش‌كوپری‌زاده‌، احمد، الشقائق‌ النعمانیة، بیروت‌، 1395ق‌ / 1975م‌؛ غزی‌، تقی‌الدین‌، الطبقات‌ السنیة فی‌ تراجم‌ الحنفیة، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1948م‌؛ منزوی‌، خطی‌ مشترك‌؛ نور عثمانیه‌ كتبخانۀ‌ سنده‌ محفوظ كتب‌ موجوده‌ نك‌ دفتریدر، استانبول‌، 1303ق‌؛ یكی‌ جامع‌ كتبخانه‌ سنده‌ محفوظ بولنان‌ كتب‌موجوده‌ نك‌ دفتر یدر، استانبول‌،1300ق‌؛ نیز:

Bankipore; Blochet; Brockelmann, C., Katalog der orientalischen Handschriften der Staats-und Universitatsbibliothek zu Hamburg, Hamburg, 1969; Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, London, 1852; Della Vida, G., Elenco dei manoscritti arabi islamici della Biblioteca Vaticana, Vatican, 1935;De Slane; ESC²; Flugel, G., Die arabischen, persischen, turkischen Handschriften..., New York, 1977; GAL; GAL,S; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts..., Manchester, 1934; Pertsch; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Voorhoeve.

ناصر گذشته