بسطام بن قیس

بِسْطام‌ بْن‌ قِیس‌، رئیس‌ قبیلۀ بنی‌ شیبان‌، قهرمان‌ نیم‌افسانه‌ای‌ و شاعر جاهلی‌ (د ح‌ 615م‌). درباره بسطام‌، آنچه‌ بیش‌ از هرچیز نظر پژوهشگر ایران‌شناس‌ را جلب‌ می‌كند، اینكه‌ وی‌ در مقام‌ «سید» (رئیس‌) قبیله‌، با نامی‌ ایرانی‌ خوانده‌ شده‌ است‌. 
نام‌ بسطام‌ به‌ صورتهای‌ گوناگون‌ آمده‌ است‌ (نك‍ : یوستی‌، 371؛ نولدكه‌، 187). همۀ دانشمندان‌ مسلمان‌، از معرب‌ بودن‌ این‌ واژه‌ آگاهی‌ داشتند (ابن‌ درید، 3 / 310، 502؛ نیز نك‍ : جوالیقی‌، 56-57؛ خفاجی‌، 35). جوالیقی‌ می‌افزاید كه‌ قیس‌ فرزند خود را به‌ نام‌ پادشاهی‌ ایرانی‌، بسطام‌ خواند و این‌ لفظ خود از «اوستام‌» مشتق‌ است‌ (همانجا). كلبی‌ موضوع‌ را به‌ گونه‌ای‌ عامیانه‌تر بیان‌ كرده‌، می‌گوید: قیس كه‌ در زندان‌ كسری‌ بود، خبر تولد فرزندش‌ را شنید. چون‌ همان‌ هنگام‌ كسی‌، با «اِسطام‌» (كاردك‌) آهنین‌، آتش‌ را تیز می‌كرد، فرزند را بسطام‌ نامید (ص‌ 506؛ نیز نكـ: جوالیقی‌، 57). 
كلبی‌ (ص‌ 468) تأكید می‌كند كه‌ او نخستین‌ عربی‌ است‌ كه‌ بدین‌ نام‌ خوانده‌ شده‌، اما شخص‌ بسطام‌، در داشتن‌ نامی‌ فارسی‌، یگانه‌ نبوده‌ است‌. در این‌ روزگار، نام‌ قابوس‌ (كاووس‌) بسیار مشهور بود، نام‌ مُزَرَّد، احتمالاً از ریشۀ فارسی‌ «زراده‌» (زره‌) اخذ شده‌ است‌ و دختر لقیط ابن‌ زُراره‌ نیز دَختَنوس‌ (دخت‌نوش‌) نام‌ داشت‌ (نكـ: آذرنوش‌، 161- 162). 
بسطام‌ را كه‌ كنیه‌اش‌ ابوصهباء، و لقبش‌ مُتَقَمَّر بود (كسی‌ كه‌ در شب‌ مهتابی‌ به‌ شكار می‌رود و نه‌ «برنده‌ در قمار» كه‌ برخی‌ پنداشته‌اند)، بیهوده‌ به‌ نام بزرگان‌ ایرانی‌، نام‌گذاری‌ نكرده‌ بودند؛ پدرش‌ قیس‌ یكی‌ از رؤسای‌ قبایل‌ شیبانی‌ بود كه‌ اینان‌ در نواحی‌ جنوبی‌ عراق‌ (حدود بصرۀ كنونی‌) مسكن‌ داشتند و از یاریهای پادشاه ساسانی برخوردار بودند و در برابر، مانند شهریاران‌ حیره‌ با قبایل‌ سركش‌ عرب‌ می‌جنگیدند و مانع‌ تجاوز آنان‌ به‌ مرزهای‌ ایران‌ می‌شدند. قیس‌ سرانجام‌ به‌ خیانت‌ متهم‌ شد و در زندان‌ كسری درگذشت (نك‍ : ابوالفرج‌، 24 / 54 -60، 81؛ آذرنوش‌، 161). به‌ رغم‌ این‌ ماجرا، بسطام‌ در خدمت‌ ساسانیان‌ باقی‌ ماند. 
جنگهای‌ بسطام‌ را كه وی‌ در آنها دلاوری‌ و جوانمردی‌ كرده‌، و در مقام‌ یكی‌ از قهرمانان‌ عرب‌ در عصر جاهلی‌ در آمده‌ است‌، ضمن‌ «ایام‌العرب‌» (هـ م‌) باید یافت‌؛ نیز در خلال‌ همین‌ «ایام‌» است‌ كه‌ اشعار بسطام‌ و اشعاری‌ كه‌ دربارۀ او گفته‌اند، نقل‌ شده‌ است‌. 
به گفتۀ ابوعبید بكری‌، بسطام‌ را 4 «یوم‌» (وقعه‌) بود (3 / 1075): یوم‌الصحراء كه‌ در آن‌ اسیر شد، یوم‌ قُشاوه‌ كه‌ در آن‌ پیروز شد، یوم‌العظالی‌ كه‌ در آن‌ گریخت‌، و یوم‌ نقا كه‌ در آن‌ كشته‌ شد (دربارۀ جنگهای‌ او، نك‍ : ²EI،كه‌ در ترتیب‌ جنگهای‌ او اشتباهی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد). «ایام‌» بسطام‌ در كتابهای‌ النقائض‌، انساب ‌الاشراف‌، العقدالفرید، الكامل‌ و ... پراكنده است‌ (نك‍ : علی‌، 5 / 367، جمـ ؛ جادالمولی‌، 191 بب‍‌ ) و تقریباً همۀ این‌ روایات‌ از قول‌ ابوعبیده‌ معمربن‌ مثنی‌ نقل‌ شده‌ است‌، و اساس‌ این‌ جنگها را كشاكش‌ میان‌ شیبان‌ (از بكربن‌ وائل‌) با بنی‌ یربوع‌ (از تمیم‌) تشكیل‌ می‌دهد؛ ترتیب‌ زمانی‌ این‌ «ایام‌» همیشه‌ روشن‌ نیست‌. 
1. در نبرد «یوم‌ قشاوه‌» یا «یوم‌ نعف‌ قشاوه‌» بسطام‌ بر یربوع‌ پیروز شد و گروهی‌ از جمله‌ عماره‌، پسر دشمن‌ سرسختش‌ عُتَیبه‌ را كشت‌. متمم‌ بن‌ نویره‌ قطعه‌ای‌ در این‌ باب‌ سروده‌، و در آن‌ به‌ ضعف قوم خویش‌ و جوان‌مردی‌ بسطام‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ اثیر، 1 / 596- 598). 
2. یكی‌ از مشهورترین‌ چهره‌های‌ بنی‌ تمیم‌، به‌ نام‌ اَقرَع‌ به‌ همراه‌ برادرش‌ فراس‌ (آن‌ دو را اقرعان‌ می‌خواندند)، به‌ قبایل‌ بكر حمله‌ آورد. بسطام‌ با یارانش‌ آنها را شكست‌ دادند. چهرۀ قهرمانی‌ بسطام‌ در این‌ جنگ‌، آنجا جلوه‌ می‌كند كه‌ اسیری‌ از بنی یربوع‌، شعری در باب بخشندگی وی سرود (4 بیت‌) و بی‌درنگ‌ آزادشد. بیشتر شاعران‌ آن‌ زمان‌، همچون‌ عنزی‌ (3 بیت‌) و شاعر معروف اوس بن حَجَر (4 بیت‌) در باب پیروزی و دلاوری او ابیاتی‌ سرودند (همو، 1 / 600-602). 
3. مشهورترین‌ نبرد بسطام‌، دریوم‌ الغبیط رخ‌ داد كه‌ به‌ یوم‌الثعالب‌ (به‌ سبب‌ همكاری‌ چند قبیله‌ به‌ نام‌ ثعلبه‌)، یوم‌ فلج‌ و نیز صحرا فلج‌ معروف‌ است‌. در آغاز جنگ‌ بسطام‌ پیروز بود و غنایم‌ بسیاری‌ به‌ چنگ‌ آورد، اما هنگامی‌ كه‌ به‌ قبایل‌ بنی‌مالك‌ هجوم‌ آورد، ناگهان‌ گروههای‌ متعددی‌ با هم‌ متحد شدند (كه‌ نام‌ مالك‌ بن‌ نویره شاعر نیز در میان‌ سرشناسان‌ عرب‌ یاد شده‌ است‌) و در غَبیط المَدَره‌ برابر بسطام‌ ایستادند. سرانجام‌، عتیبة بن‌ حارث‌ وی‌ را «كه‌نصرانی‌بود»،اسیر كرد. 
بسطام‌ پس‌ از مدتی‌ اسارت‌، آزادی‌ خود را به‌ بهای‌ گران‌ (به‌ قول‌ ابوعمرو بن‌ علاء، به‌ 400 شتر و 30 اسب‌ و حتی‌ هودج‌ = فَودج‌ مادرش‌) بازخرید. فدیه او یكی‌ از دو مورد گران‌ترین‌ جان‌ خریدی‌ بود كه‌ در عرب‌ پرداخت‌ شده‌ بود، چندان‌ كه‌ بعدها در میان امثال عرب رواج یافت (نك‍ : میدانی‌، 2 / 66؛ زمخشری‌، 1 / 263). بجز این‌ تاوان‌، بنا به‌ رسم‌ بدویان‌، كاكل‌ او را نیز بریدند و از او قول‌ گرفتند كه‌ هرگز با قبیله بنی‌ شهاب‌ (از بكر) نجنگد. 
دربارۀ این‌ جنگ‌ چند قطعۀ كوتاه‌ سروده‌ شده‌ است‌، از جمله‌ عتیبه‌ به‌ پیروزی‌ خود بر بسطام‌ می‌نازد (2 بیت‌) و مالك‌ بن‌ نویره‌ (یا كس‌ دیگر: 3 بیت‌) از اینكه او را زنده می‌گذارند، تعجب‌ می‌كند (ابو عبیده‌، 1 / 313-317؛ ابن‌ عبدربه‌، 6 / 55 -56؛ ابن‌ اثیر، 1 / 598 -600). 
4. یوم‌العظالی‌ كه‌ به‌ نامهای‌ اعشاش‌، افافه‌، ایاد و ملیحه‌ نیز شناخته‌ شده‌ است‌. بسطام به‌ سركردگی‌ 300 سوار، به‌ فرمان‌ كارگزار خسروپرویز و با تجهیزات‌ ساسانی‌، به‌ بنی‌ یربوع‌ حمله‌ برد، اما شكست‌ خورد و به‌ مدد مادیانش‌ «ذات‌النسوع‌» از معركه‌ گریخت‌. جنگ‌ و گریز او در این‌ نبرد، جزو مشهورترین‌ روایات‌ است‌؛ اگرچه‌ چهره قهرمانی‌ او را اندكی‌ مخدوش‌ می‌كند و عوام‌، در اشعاری‌ كه‌ به‌ همین‌ مناسبت‌ سروده‌ شده‌، به‌ سرافكندگی‌ شكست‌، گریز ناجوانمردانه‌ و سلاح‌ افكندن‌ او اشاره‌ دارند (ابن‌ عبدربه‌، 6 / 51-55، شامل 10 بیت‌؛ ابن‌ اثیر، 1 / 613، شامل‌ 3 بیت‌). از آنجا كه‌ مفروق‌ پیش‌تر در جنگ‌ الغبیط همراه‌ بسطام‌ بود (نك‍ : همو، 1 / 598) و در این‌ جنگ‌ كشته‌ شد (نك‍ : ابن‌ عبدربه‌، 6 / 53) ما آن‌ را اینجا قرار داده‌ایم‌ (قس‌ : ²EI ).
5. بسطام‌ كه‌ از تعهد 400 شتر پشیمان‌ شده‌ بود، به‌ رغم‌ وعده خود، در فَیحان‌ بر قبایل‌ بنی‌یربوع‌ هجوم‌ آورد و در پی‌ كشتن‌ ربیع‌ پسر عُتَیبه‌ برآمد، اما كاری‌ از پیش‌ نبرد (نك‍ : ابن‌ عبدربه‌، 6 / 67). 
6. در «یوم‌ مُخَطط»، بسطام‌ با رئیسی‌ دیگر به‌ نام‌ حوفزان‌ بر بكربن‌ وائل‌ حمله‌ آورد؛ در فردوس‌ به‌ بنی‌ یربوع‌ رسیدند و در مخطط جنگ‌ درگرفت‌. در این‌ نبرد، سپاه‌ بسطام‌ و حوفزان‌ درهم‌ شكست‌ و هر دو امیر گریختند. چون‌ خبر به‌ مالك‌ بن‌ نویره‌ رسید، قطعه‌ای‌ (10 بیت‌) در آن‌باره‌ سرود (نك‍ : همو، 6 / 56-57). 
7. «یوم‌ نقاالحسن‌» روز مرگ‌ بسطام‌ بود. وی‌ به‌ گروهی‌ از بنی‌ضَبّه‌ حمله‌ آورد و هزار شتر از مالك‌بن‌ مُنْتَفَق‌ ربود. مالك‌ گریخت‌ و با سپاهی‌ از بدویان‌ برای‌ مقابله‌ با بسطام‌ آماده‌ شد. در اثنای‌ جنگ‌، عاصم‌ ابن‌ خلیفه‌ كه‌ تا آن‌ روز این‌ سید مشهور را نمی‌شناخت‌، به‌ زخم‌ نیزه‌ او را از پا درانداخت‌ (همو، 6 / 60-62؛ ابن‌ اثیر، 1 / 613- 615؛ قس‌: ابن‌ سلام‌، 1 / 184، كه‌ ثعلبة بن‌ سعد را قاتل‌ او خوانده‌ است‌). تاریخ این حادثه را 615م‌ پنداشته‌اند (نك‍ : بلاشر، «تاریخ‌...»،.(II / 254 ابن‌ عَنَمه ضبی‌ كه‌ اتفاقاً میان‌ بنی‌ شیبان‌ پناه‌ جسته‌ بود، 10 بیت‌ در رثای‌ او سرود. شمعله‌ 3 بیت‌، و محرز ضبی‌ نیز 3 بیت‌ درباره این‌ جنگ‌ سروده‌اند (ابن‌ عبدربه‌، 6 / 61-62؛ جاحظ، الحیوان‌، 1 / 330؛ ابن‌ اثیر، 1 / 615 - 616). ابن اثیر قطعه‌ای‌ را كه‌ مادر بسطام‌ در سوگ‌ فرزند سروده‌ (11 بیت‌) نقل كرده است (1 / 616-617). یك بیت‌ نیز از سروده‌های‌ عیاض‌ اسد در البیان‌ و التبیین‌ جاحظ (3 / 15) در رثای‌ او آمده‌ است‌. گویند بعدها، عنتره‌ بر گور او گذر كرد و قطعه‌ای‌ (7 بیت‌) اندوه‌بار در رثای‌ یار دیرین خود سرود (نكـ: شیخو، 1 / 261-262). 
در هر حال‌، بسطام‌ نیز مانند عنتره‌، از جمله‌ دلاورانی‌ است‌ كه‌ در اسطوره‌های‌ عرب‌ جای‌ گرفت‌؛ اما چنانكه‌ جاحظ اشاره‌ می‌كند (همان‌، 1 / 34)، نام‌ این‌ قهرمان‌، از سدۀ 3ق‌، از خاطره‌ها محو شد، هرچند كه‌ ضرب‌المثل‌ «اَفرَس‌ من‌ بسطام‌» و «اَغلی‌ فداءً من‌ بسطام‌» (نك‍ : زمخشری‌، 1 / 263، 268)، همچنان‌ در كتابهای‌ ادب‌ باقی‌ بود. علاوه‌ بر این‌، نوادگان‌ او در سدۀ 1ق‌ زنده‌ بودند و پای‌ یكی‌ از ایشان‌ به‌ كشمكشهای‌ جریر و فرزدق‌ نیز كشیده‌ شد (نك‍ : ابن‌ سلام‌، 1 / 396-397؛ شاكر، 1 / 396-397). این‌ گمنامی‌، نظر بلاشر را جلب‌ كرده‌ است‌ («سه‌ شاعر...»،.(233-234 وی‌ می‌كوشد كه‌ برای‌ این‌ امر علتی‌ (از جمله‌ نابود شدن‌ اشعار او) بیابد. 
از مجموعۀ اشعار بسطام‌، 3 قطعه‌ بر جای‌ مانده‌ است‌: یكی‌ در 6 بیت‌، در ستایش‌ عنتره‌ (شیخو، 1 / 262)؛ دوم‌ مدحیه‌ای‌ در 11 بیت كه‌ برای‌ عنتره خوانده‌ (همو، 1 / 262-263)؛ و دیگری‌ قطعه‌ای‌ در 4 بیت‌، در فخر كه‌ آمدی‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 84). 
شیخو در پایان روایات خود تأكید می‌كند كه‌ دو قطعه مذكور ساختگی‌ است‌ و نگارنده داستان‌ عنتره‌ آنها را جعل‌ كرده‌ است‌ (1 / 263؛ نیز نك‍ : بلاشر، همان‌،.(234

مآخذ

آذرنوش‌، آذرتاش‌، راههای‌ نفوذ فارسی‌ در فرهنگ‌ و زبان‌ عربی‌، تهران‌، 1374ش‌؛ آمدی‌، حسن‌، المؤتلف‌ والمختلف‌ به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1381ق‌ / 1961م‌؛ ابن‌ اثیر، الكامل‌؛ ابن‌ درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دكن‌، 1344-1351ق‌؛ ابن‌ سلام‌ جمحی‌، محمد، طبقات‌ فحول‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ محمودمحمد شاكر، قاهره‌، 1394ق‌ / 1974م‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقدالفرید، به‌ كوشش‌ عبدالحمید ترحینی‌، بیروت‌، 1404ق‌ / 1983م‌؛ ابوعبید بكری‌، عبدالله‌، معجم‌ مااستعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا، قاهره‌، 1945-1951م‌؛ ابوعبیده‌، معمر، النقائض‌، به‌ كوشش‌ بوان‌، لیدن‌، 1908م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌ و دیگران‌، قاهره‌، 1963م‌؛ جاحظ، عمرو، البیان‌ والتبیین‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، 1351ق‌ / 1933م‌؛ همو، الحیوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1385-1386ق‌؛ جادالمولی‌، محمداحمد و دیگران‌، ایام‌ العرب‌ فی‌ الجاهلیة، بیروت‌، دارالجیل‌؛ جوالیقی‌، موهوب‌، المعرب‌، به‌ كوشش‌ احمدمحمد شاكر، قاهره‌، 1389ق‌ / 1969م‌؛ خفاجی‌، احمد، شفاءالغلیل‌، به‌ كوشش‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، قاهره‌، 1325ق‌؛ زمخشری‌، محمود، المستقصی‌ فی‌ امثال‌العرب‌، بیروت‌، 1408ق‌ / 1987م‌؛ شاكر، محمودمحمد، تعلیقات‌ بر طبقات‌ فحول‌الشعراء (نكـ: هم، ابن‌سلام‌ جمحی‌)؛ شیخو، لویس‌، شعراءالنصرانیة، بیروت‌، 1926م‌؛ علی‌، جواد، المفصل‌ فی‌ تاریخ‌العرب‌ قبل‌الاسلام‌، بیروت‌، 1951- 1955م‌؛ كلبی‌، هشام‌، جمهرةالنسب‌، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1986م‌؛ میدانی‌، احمد، مجمع‌الامثال‌، به‌ كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، 1374ق‌ / 1955م‌؛ نولدكه‌، تئودُر، تاریخ‌ ایرانیان‌ و عربها در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ عباس‌ زریاب‌، تهران‌، 1358ش‌؛ نیز:

Blachere, R., Histoire de la litterature arbe, Paris, 1964; id, «A Propos de trois poetes arabes d' epoque archaique» , Arabica, Leiden, 1957, vol. IV; EI² ; Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963.

آذرتاش‌ آذرنوش‌