بستی، ابوالقاسم

بُسْتی‌، ابوالقاسم‌ اسماعيل‌ بن‌ احمد (د 420ق‌ / 1029م‌)، متكلم‌ و نويسنده معتزلی و زيدی مذهب‌. وی احتمالاً اهل‌ بست‌ از منطقۀ سيستان‌ بوده‌ است‌ و اينكه‌ برخی‌ منابع‌ (مثلاً جنداری، 7)، نسبت‌ جيلی‌ به‌ وي‌ داده‌اند، به‌ سبب‌ اقامت‌ او در منطقۀ سواحل‌ خزر و ارتباطش‌ با زيديه‌ است‌. 
بستی‌ كه‌ در طبقۀ 11 از طبقات‌ برساختۀ معتزله‌ جای دارد، از شاگردان‌ قاضی‌ عبدالجبار معتزلی‌ است‌ و مكتب‌ كلامی‌ خود را از او اخذ كرده‌ (حاكم‌ جشمی‌، 385-386)، و از اين‌رو، به‌ سبب‌ حضور در حلقۀ شاگردان قاضی‌، ساليانی‌ چند در ری‌ زيسته‌ است‌. گفته‌اند كه‌ وی‌ از مكانتی‌ بزرگ‌ نزد استاد خود برخوردار بود و قاضی‌ عبدالجبار گاه‌ پاسخ سئوالاتی‌ را كه‌ از وی پرسيده‌ می‌شد، به‌ بستی‌ واگذار می‌كرد (جنداری، حاكم‌ جشمی‌، همانجاها). 
بستی‌ در 389ق‌ / 999م‌ همراه‌ قاضی‌ عبدالجبار حج‌ گزارد و در راه‌ بازگشت‌ از حج‌، در بغداد به‌ بحث‌ و مناظره‌ با باقلانی‌ متكلم‌ مشهور اشعری‌ پرداخت‌، زيرا قاضی‌ مناظره‌ با وی‌ را در شأن‌ خود ندانست‌ و او نيز در مناظره‌، بر باقلانی‌ غلبه‌ يافت‌ و به‌ سكوت وادارش‌ كرد. ذكاوت و چيره‌دستی بستی در بحث و مناظره‌ در منابع‌ نيز ستوده‌ شده‌ است‌ (همانجاها؛ ابن‌ مرتضى‌، 69). 
گفته‌اند كه‌ بستی در فاصلۀ سالهای 403 تا 411ق‌ كه‌ در آمل‌ ميان‌ زيديان‌ و سنيهاي‌ افراطی‌ نزاع‌ و اختلاف‌ بروز كرد، از ری به‌ طبرستان‌ رفت‌. در آنجا بود كه‌ وقتی‌ از وي‌ دربارۀ مقايسۀ ميان‌ علی‌(ع‌) و ابوبكر سئوال‌ شد، پاسخی‌ داد كه‌ عامۀ اهل‌ سنت‌ را در آمل‌ بر وی‌ شوراند و حاكم‌ وقت‌، ابن‌ سيف‌ دينوری كه‌ از جانب‌ منوچهر بن‌ قابوس‌ زياری‌ بر آمل‌ حكم‌ می‌راند، بستی‌را پس‌ از 3روز از شهر اخراج‌كرد( اخبار...، 289-290؛ نيز ايرانيكا ). 
حضور بستی‌ را به‌ هنگام‌ مرگ‌ استادش‌ قاضی‌ عبدالجبار در ري‌ (415ق‌ / 1024م‌) گزارش‌ كرده‌اند (جنداري‌، همانجا). 
بستی‌ زيدی‌ مذهب‌ بود و به‌ گزارش‌ جنداری‌ (همانجا) از اصحاب‌ امام‌ وقت‌ زيديه‌ در طبرستان‌ المؤيدبالله‌ (د 421ق‌ / 1030م‌) به‌ شمار می‌رفت‌ و به‌ نظر وی منظور از «استاد» به‌ طور مطلق‌ در برخی‌ آثار فقهی‌ زيدی‌، ابوالقاسم‌ بستی‌ بوده‌ است‌. اما احتمالاً او در اين‌ مورد به‌ خطا رفته‌ است‌ و چنانكه‌ برخی‌ (مثلاً اشترن‌،18؛ ايرانيكا ) نيز متذكر شده‌اند، بستی‌ را با ابوالقاسم‌ بن‌ تال‌ استاد هوسمی‌ اشتباه‌ كرده‌ است‌. به‌ هر حال‌، بستی‌ از فقيهان‌ صاحب‌ رأي‌ مذهب‌ ناصری (ناصركبير، اُطروش‌) است‌ و در كتب‌ فقه‌ ناصری‌ بارها به‌ فتواهاي‌ او اشاره‌، و حتێ‌ استناد شده‌ ( نك‍ : سيف‌الدين‌، 19، 35، جم‍‌ )، و در كنار فتاوی‌ بزرگانی‌ چون‌ مالك‌، ابويوسف‌، و به‌ عنوان‌ مؤيد فتاوی‌ مذهب‌ ناصری قرار گرفته‌ است‌ (همو، 42، 56، 97). 
بستی را بايد متعلق به محيطی دانست كه گروهی‌ از انديشمندان‌ معتزلی‌ يا زيدی در آن‌ رشد يافتند و از يك‌سو با حضور در حلقه درس‌ متفكران‌ معتزلی‌ همچون‌ قاضی‌ عبدالجبار گرايشهاي‌ فكری و معرفتی‌ خود را پی‌ می‌گرفتند و از ديگر سو تمايلات‌ سياسی‌ و علائق‌ فقهی‌ مذهبی‌ خود را با حضور در حلقه پيروان‌ ائمه زيدی‌ در سواحل‌ خزر ارضا می‌كردند (اشترن‌،.(19

آثـار

 
1. من‌ كشف‌ اسرار الباطنية و غوار مذهبهم‌، رساله‌ای‌ است‌ در رد اسماعيليه‌ كه‌ نخستين‌بار گريفينی‌ (ص‌ 81) به‌ معرفی‌ نسخه‌ای ناقص‌ از آن‌ پرداخت‌. اين‌ اثر كه‌ احتمالاً حدود سال‌ 400ق‌ نوشته‌ شده‌ است‌، از آن‌ جهت‌ كه‌ حاوی‌ نقل‌ قولهايی‌ از برخی‌ متون‌ ناياب‌ اسماعيلی‌ همچون‌ المحصول‌ محمد بن‌ احمد نسفی‌ است‌، بسيار ارزشمند است‌. اشترن‌ شرح‌ گسترده‌تری‌ دربارۀ اين‌ اثر و مؤلف‌ آن‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. نسخۀ خطی‌ اين‌ اثر در كتابخانۀ آمبروزيانا (شم‍ 258) موجود است‌ و اشترن‌ بخشهايی‌ از آن‌ را به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. 
2.. البحث‌ على ادلة التكفير و التفسيق‌، كه‌ جنداري‌ (ص‌ 7) با عنوان‌ كتاب‌ الاكفار از آن‌ ياد كرده‌ است‌ و دربارۀ اين‌ مسألۀ كلامی‌ كه‌ كافر كيست‌ و مرتكب‌ كبيره‌ كدام‌ است‌، بحث‌ می‌كند (اشترن‌،.(18 نسخه‌هايی‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ برلين‌ و صنعا يافت‌ می‌شود (نك‍ : قائمة ...، 6؛ آلوارت‌، شمـ .(10280(2)
3. . المراتب‌، در مناقب‌ اهل‌ بيت‌(ع‌) ( اخبار، 253؛ جنداری‌، همانجا؛ آقابزرگ‌، 20/289). در نسخه‌اي‌ از معالم‌العلماء ابن‌شهر آشوب‌ كه‌ به‌ تصحيح‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانی‌ رسيده‌، از آن‌ با عنوان‌ الدرجات‌ ياد شده‌ است‌ (نكـ: ص‌ 129؛ قس‌: همان‌، چ‌ نجف‌، ص‌ 138؛ نيز نكـ: ابن‌ جبر، 324). ابن‌ طاووس‌ آن‌ را فضائل‌ علی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ و مراتب‌ اميرالمؤمنين‌ خوانده‌ است‌ (همانجا). 
5. الباهر على مذهب‌ الناصر، كه‌ دربارۀ تعاليم‌ فقهی‌ الناصر للحق‌ است‌. 
6. الموجز (همانجا؛ اخبار، 213)، در فقه‌ ناصري‌. سيف‌الدين‌ منصور در شرح‌ الناصريات‌ خود بارها به‌ اين‌ كتاب‌ اشاره‌، و به‌ آراء بستی‌ استناد كرده‌ است‌ (ص‌ 42، 44، جمـ ). 
7. المعتمد فی الامامة، كه‌ دربارۀ امامت‌ در مذهب‌ زيديه‌ نوشته‌ شده‌، و بستی‌ در كتاب‌ البحث‌ به‌ آن اشاره كرده‌ است‌ ( ايرانيكا ). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ جبر، علی‌، نهج‌ الايمان‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1418ق‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانی‌، تهران‌، 1353ش‌؛ همان‌، نجف‌، 1380ق‌ / 1961م‌؛ ابن‌ طاووس‌، علی‌، اليقين‌، نجف‌، 1369ق‌ / 1950م‌؛ ابن‌ مرتضی‌، احمد، باب‌ ذكر المعتزلة من‌ كتاب‌ المنية و الامل‌، به‌ كوشش‌ ت‌. آرنولد، حيدرآباد دكن‌، 1316ق‌؛ اخبار ائمه الزيدية، به‌ كوشش‌ ويلفرد مادلونگ‌، بيروت‌، 1987م‌؛ جنداری‌، احمد، «تراجم‌ الرجال‌»، در مقدمۀ شرح‌ الازهار ابن‌ مرتضی‌، صنعا، 1341ق‌؛ حاكم‌ جشمی‌، محسّن‌، «شرح‌ العيون‌»، فضل‌ الاعتزال‌ و طبقات‌ المعتزلة، به كوشش فؤاد سيد، تونس‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛ سيف‌الدين منصور، شرح‌ الناصريات‌، نسخۀ خطی‌ شم‍‍ 235 مجموعۀ خويی‌، كتابخانۀ شم‍ 1 مجلس‌ شورا؛ قائمة بالمخطوطات‌ العربية المصورۃ بالميكروفيلم‌ من‌ الجمهورية العربية اليمنية، قاهره‌، 1967م‌؛ نيز:

Ahlwardt; Ambrosiana; Griffini, E., «Die jungste ambrosianische Sammlung arabischer Handschriften» , ZDMG, 1915, vol. LXIX; Iranica; Stern, S. M., «Abu'l-Qasim al-Busti and His Refutation of Ismailism» , JRAS, 1961.

مسعود حبيبی‌مظاهری