بسنی

بِسْنی‌، شهر و شهرستانی‌ در استان‌ آدي‌ يامان‌ در جنوب‌ شبه‌ جزيرۀ آناتولی‌ (تركيۀ كنونی‌). نام‌ بسنی‌ با گذشت‌ زمان‌ دستخوش‌ دگرگونيهايی شده‌ است‌. در روزگار پادشاهی‌ كوموگنه‌ نام‌ اين‌ شهر بَهْسْنا بود كه ‌بعدها در زبان‌سريانی‌، بِت‌حِسْنا نام‌ گرفت‌(«دائرةالمعارف‌ اسلام‌...»،V / 540؛ دائرةالمعارف‌ ...، 7 / 257). 
بِسنی در ارتفاع 900 تا 950 متري از سطح‌ دريا («دائرة المعارف‌ ترك»، VI / 232) و در دامنه‌هاي‌ يومْروتپه‌ از بلنديهاي‌ جنوب‌ شرقی‌ كوههاي‌ توروس‌ و در فاصلۀ 5 كيلومتري‌ جنوب‌ قلعۀ بسنی‌ قرار دارد. محل‌ اين‌ قلعه‌ بارها به‌ سبب‌ حوادث‌ طبيعی‌ دستخوش‌ تغيير و جابه‌جايی‌ شده‌ است‌ («دائرة المعارف‌ اسلام‌»، همانجا). شهر بسنی‌ مركز شهرستانی‌ به‌ همين‌ نام‌ است‌. مساحت‌ شهرستان 409‘1 كمـ2، و در 1369ش‌ / 1990م‌ جمعيت‌ آن‌ 531‘88 نفر، و در 1376ش‌ / 1997م‌ 514‘108 نفر بوده‌ است‌. در شهر بسنی‌ به‌ سال‌ 1306ش‌ / 1927م‌ حدود 014‘7 نفر می‌زيستند كه‌ شمار آنان‌ در 1950م‌ به‌ حدود 500‘10 نفر، در 1985م‌ به‌ 763‘17 نفر، و در 1990م‌ به‌ 076‘26 نفر افزايش‌ يافت‌ («دائرة المعارف‌ اسلام‌»، .(V / 543 در 1381ش‌ / 2002م‌ جمعيت‌ شهر بسنی‌ 600‘46 نفر بوده‌ است («فرهنگ‌...»، .(1 
قلعۀ بسنی‌ و اطراف‌ آن‌ در روزگاران‌ كهن‌ ميدان‌ كارزار ميان‌ اَكَّديان‌، هوريان‌، ميتانيان‌ و آشوريان‌ بود و از 546 ق‌م‌ به‌ تصرف‌ دولت‌ هخامنشی‌ و سپس‌ به‌ تصرف‌ اسكندر و روميان‌ درآمد («دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، .(V / 541 مورخان‌ بسنی‌ كهن‌ را دژي‌ بزرگ‌ و استوار و داراي‌ رَبَض‌ ناميده‌اند كه‌ گروههايی‌ از ارمنيان‌ و مسلمانان‌ در آن‌ می‌زيسته‌اند (ابن‌ عديم‌، 1 / 326؛ ابن‌ شداد، 1(2) / 116). دژ بسنی را كه در كنار رودخانه‌اي‌ از شاخه‌هاي‌ راست‌ رود فرات‌ بنا شده بود، بعضی‌ از مورخان‌ از بناهاي‌ ارمنيان‌ دانسته‌اند (لسترنج‌، 123 ؛ ابن‌ شحنه‌، 171). بسنی‌ به‌ سرزمين‌ ارمنستان‌ متصل‌، و پيش‌ از هجوم‌ تاتارها ناحيه‌اي‌ آباد بود كه‌ اطراف‌ آن‌ را باغها و جويبارها فراگرفته‌ بود (ابن‌ شداد، همانجا؛ نيز نك‍ : ابن‌ فضل‌الله‌، 252). 
راه‌ ابريشم‌ كه بغداد را به حلب‌ می‌پيوست‌، از بسنی‌ می‌گذشت‌. از اين‌ رو، اهميت‌ اقتصادي‌ آن‌ موجب‌ شده‌ بود كه‌ بارها در معرض‌ هجوم‌ قرار گيرد. در 50ق‌ / 670م‌ لشكريان‌ اموي‌، اراضی‌ وسيعی‌ در جنوب‌ شرقی‌ آناتولی‌، از جمله‌ بسنی‌ را مسخر كردند («دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا). در اوايل‌ سدۀ 3ق‌ / 9م‌ نصر بن‌ شَبَث‌ خارجی‌ كه‌ رياست‌ اعراب‌ مضر و ربيعه‌ را در كيسون‌ (كَيْسوم‌) برعهده‌ داشت‌، بسنی‌ را به‌ پايگاه‌ مخالفت‌ با مأمون‌ عباسی‌ (د 218ق‌ / 833م‌) تبديل‌ كرد، ولی‌ سپس‌ به‌ فرمان‌ عبدالله‌ ابن‌ طاهر (د 230ق‌ / 845م‌) كشته‌ شد (همانجا؛ قس‌: ياقوت‌، 1 / 770). در 337ق‌ / 949م‌ سپاهيان‌ روم‌ شرقی‌ (بيزانس‌) ضمن‌ غلبه‌ بر كيسون‌ و مرعش‌، بسنی‌ را از سلطۀ سيف‌الدوله بن‌ حمدان‌ خارج‌ كردند و بيش‌ از صد سال‌ بر آن‌ سرزمين‌ مسلط شدند. در 477ق‌ / 1084م‌ بولداچ‌ از سرداران‌ سليمان‌ شاه‌ اول‌، بنيان‌گذار دولت‌ سلاجقه روم‌، قلعۀ بسنی‌ را تصرف‌ كرد («دائرةالمعارف‌ ترك‌»، .(VI / 233
در جريان‌ جنگهاي‌ صليبی‌، پس‌ از تصرف‌ مرعش‌ در 490ق‌ / 1097م‌، بسنی‌ نيز به‌ دست‌ شورشيان‌ ارمنی‌ به‌ سركردگی‌ كُغ‌ واسيل‌ افتاد. در 510 ق‌ / 1116م‌ بُدوئن‌ دوم‌، امير سرزمين‌ اورفا (رُها) آن‌ نواحی‌ را از تصرف‌ واسيل‌ داگا، جانشين‌ كغ‌ واسيل‌ خارج‌ كرد. از آن‌ پس‌، بسنی‌ به‌ دست‌ فرانكها افتاد و تا 544 ق‌ / 1149م‌ تابع‌ خان‌نشين‌ مرعش‌ شد (همان‌، نيز «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجاها). در 545 ق‌ / 1150م‌ بسنی‌ به‌ دست‌ عزالدين‌ مسعود، نوادۀ سليمان‌ شاه‌ اول‌ مسخر شد (ابن‌ شداد، ابن‌ شحنه‌، همانجاها). در 568 ق‌ / 1173م‌ نورالدين‌ محمود زنگی‌ بنيان‌گذار سلسله اتابكان شام‌، به قلمرو قِلِج‌ ارسلان‌ دوم‌ از پادشاهان‌ سلاجقه روم‌ هجوم‌ برد و مرعش‌، بسنی‌ و اراضی‌ ميان‌ اين‌ دو شهر را تصرف‌ كرد (ابن‌ خلدون‌، 5 / 190-191). سرانجام‌، اين‌ سرزمين‌ به‌ تصرف‌ صلاح‌الدين‌ ايوبی‌ درآمد (ابن‌ شداد، 1(2) / 117). پس‌ از درگذشت‌ صلاح‌الدين‌ (589 ق‌ / 1193م‌)، اين‌ شهر همچنان‌ در اختيار ايوبيان‌ باقی‌ ماند، تا آنكه‌ در 658ق‌ / 1260م‌ هولاكوخان‌ پس‌ از پيروزي‌ در آسياي‌ صغير، حاكمی‌ بر قلعه بسنی‌ گمارد («دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، .(V / 541 سپس‌ هِتوم‌، شاه‌ ارمنستان‌ صغير و متحد اباقاخان در 659ق‌ / 1261م‌ به‌ بسنی‌ حمله‌، و آن‌ را تصرف‌ كرد و با پذيرش‌ حاكميت‌ مغولان‌، در جايگاه‌ خويش‌ باقی‌ ماند (همان‌، نيز «دائرةالمعارف‌ ترك‌»، همانجاها؛ رانسيمان‌، III / 332؛ نيز ه‍ د، اباقاخان‌). 
در 692ق‌ / 1293م‌ ملك‌ اشرف‌ خليل‌ با غلبه‌ بر دژهاي‌ تل‌ حَمدون‌، بسنی‌ و مرعش‌ (ابن‌ اياس‌، 1(1) / 371، 377)، بسنی‌ را به‌ صورت‌ يكی‌ از توابع‌ ولايت‌ حلب‌، وارد قلمرو مماليك‌ مصر كرد («دائرة‌المعارف ترك‌»،.(VI / 233 از اواسط سدۀ 8ق‌ / 14م‌ بسنی‌ به‌ مسكن‌ قبايل‌ تركمان‌ منسوب‌ به‌ دودمان‌ بنی‌ ذوالقدر تبديل‌ گشت‌ (همانجا) و از 800ق‌ / 1398م‌ بسنی جزو قلمرو دولت‌ عثمانی‌ شد («دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا). در صفر 803 / اكتبر 1400 تيمور گوركانی‌ پس‌ از پيروزي‌ در حصن‌ منصور، روانه قلعۀ بسنی‌ شد و آن‌ را در محاصره‌ گرفت‌. اهالی‌ قلعه‌ شاهرخ‌ ميرزا فرزند تيمور را واسطه‌ و شفيع‌ قرار دادند، تا از كشتار دست‌ بردارد. تيمور از سر خون‌ آنها درگذشت‌ (نظام‌الدين‌، 223). 
بسنی‌ پس‌ از تيمور، گاه‌ به‌ تصرف‌ مماليك‌ مصر و گاه‌ به‌ تصرف‌ تركمانان‌ بنی‌ ذوالقدر در می‌آمد، تا اينكه‌ در نيمۀ دوم‌ 922ق‌ / 1516م‌ سلطان‌ سليم‌ اول‌ عثمانی‌ با در هم‌ شكستن‌ سپاه‌ 
مماليك‌، بسنی را به تصرف آورد («دائرةالمعارف‌ اسلام‌«، همانجا). از آن‌ پس‌، بسنی‌ در محدوده امپراتوري‌ عثمانی‌ قرار گرفت‌ و در 1275ق‌ / 1859م‌ تابع قَضاي‌ حصن‌ منصور و سپس‌ مركز قضاي‌ وابسته‌ به‌ ملطيه‌ شد. در دوران‌ حكومت‌ جمهوري‌ در تركيه‌، بسنی‌ از 1333ش‌ / 1954م‌، پس‌ از تبديل‌ آدي‌ يامان‌ به‌ استان‌ به‌ صورت‌ يكی‌ از شهرستانهاي‌ اين‌ استان‌ درآمد كه‌ مركز آن‌، شهر بسنی‌ است‌ و داراي‌ آثار تاريخی‌ متعددي‌ است‌. خانقاه‌ جنيد بغدادي‌ در اين‌ شهر قرار دارد (همان‌،.(V / 542

مآخذ

ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌، قاهره‌، 1402ق‌ / 1982م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر، به‌ كوشش‌ خليل‌ شحاده‌ و سهيل‌ زكار، بيروت‌، 1417ق‌ / 1996م‌؛ ابن‌ شحنه‌، ابوالفضل‌ محمد، الدر المنتخب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ اليان‌ سركيس‌، بيروت‌، 1909م‌؛ ابن‌ شداد، محمد، الاعلاق‌ الخطيرة، به‌ كوشش‌ يحيی‌ زكريا عباره‌، دمشق‌، 1991م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، بغية الطلب‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ ابن‌ فضل‌ الله‌ عمري‌، احمد، التعريف‌ بالمصطلح‌ الشريف‌، به‌ كوشش‌ محمدحسين‌ شمس‌الدين‌، بيروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ دائرةالمعارف‌ الاسلامية، به‌ كوشش‌ زكی‌ خورشيد و ديگران‌، قاهره‌، 1969م‌؛ نظام‌الدين‌ شامی‌، ظفرنامه‌، به‌ كوشش‌ فليكس‌ تاور، بيروت‌، 1937م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:

Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Runciman, S., A History of the Crusades, London, 1954; Turk ansiklopedisi, Istanbul, 1968; Turkiye diyanet vakfi Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992; «The World Gazetteer, Turkey 2002» , www. gazetteer.de / c / c-tr.htm.

عنايت‌الله‌ رضا