بساون

بَساوَن‌، نقاش‌ هندی دربار اكبر شاه‌ (سلـ 963-1014ق‌ / 1556-1605م‌). وی در طول‌ 40 سال‌ فعاليت‌ هنری (968-1009ق‌ / 1561-1600م‌) بيش‌ از صد اثر از خود برجای گذاشتII / 384) EWA, ؛ بيچ‌، .(89 از زندگی‌ او اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌، جز آنكه‌ احتمالاً هندو و پدر مَنوهَر نقاش‌ بود EWA) ، همانجا؛ بارت‌،.(84 منوهر در يك‌ نقاشی‌ از چهرۂ خود «منوهر ولد بساون‌» امضا كرده‌ است‌ (كريم‌زاده‌، 3 / 1226-1227). 
بساون‌ شاگرد خواجه عبدالصمد شيرين‌ قلم‌ شيرازی بود. خواجه‌ عبدالصمد و ميرسيدعلی‌ تبريزی در دورۂ صفويه‌ به‌ همراه‌ همايون‌ (سلـ 937-963ق‌ / 1530-1556م‌) به‌ هند رفتند و در آنجا شاگردان‌زيادی پرورش‌ دادند (ابوالفضل‌، 1 / 77؛ ديماند، 62؛EWA، همانجا). به‌ همين‌ سبب‌، كارهای نخستين‌ بساون‌ تحت‌ تأثير نقاشی‌ ايرانی‌ است‌، ولی‌ بعد سبكی‌ خاص‌ خود اختيار كرد (ديماند، نيز EWA، همانجاها). او مؤثرترين‌ شخص‌ در پيشرفت‌ و تكامل سبك معروف به مغولی هند و مبتكر شكل‌گيری پرتره‌هايی‌ است‌ كه‌ در سدۀ 11ق‌ / 17م‌ در دوره جهانگير (سلـ 1014-1037ق‌ / 1605- 1628م‌) مرسوم‌ شد (بيچ‌، همانجا؛ ولش‌،.(149 او پس‌ از دو استاد ايرانی‌ خود و نقاش‌ هندی، دسونته‌، بهترين‌ نقاش‌ دربار اكبر به‌ شمار می‌رفت‌. ابوالفضل‌ علامی‌ در آيين‌اكبری چنين‌ آورده‌است‌: «در طراحی‌وچهره‌گشايی‌ و رنگ‌آميزی‌ و مانند نگاری و ديگر كارهای اين فن‌، يگانۀ زمانه‌ شد و بسا از ديده‌وران‌ شناسا او را بر دسونته‌ ترجيح‌ دهند» (همانجا). بساون‌ در آخرين‌ سالهای فعاليت‌ هنريش‌، سرپرست‌ گروه‌ نقاشان‌ در كتابخانۀ اكبر بود (بارت‌، بيچ‌، همانجاها). 
بساون‌ توجه‌ خاصی‌ به‌ نقاشی‌ اروپايی‌ داشت‌. در نسخۀ طوطی‌نامۀ (967ق‌ / 1560م‌) موجود در موزۂ كليولند، تأثير نقاشی‌ اروپايی‌ در كار بساون‌ به‌ خوبی‌ ديده‌ می‌شود. اين‌ امر نشانگر آن‌ است‌ كه‌ وی مدتی‌ طولانی‌ و به‌ صورت‌ مستمر در آثار اروپايی‌ مطالعه‌ و دقت‌ داشته‌ است‌ (همانجا). باسمه‌های چاپی‌ و حكاكيهای روی فلز مكاتب فلاندری و آلمانی‌، به‌خصوص‌ كارهای دورر (د 934ق‌ / 1528م‌)و بهام (د 957ق‌ / 1550م‌) كه‌ توسط مهاجران‌ پرتغالی‌ و گروههای مذهبی‌ ژزوئيت‌ در اواخر سده 10ق‌ / 16م‌ به‌ هند آورده‌ شده‌ بودند، در نقاشی‌ هندی به‌ ويژه‌ كارهای بساون‌ مورد تقليد قرار گرفته‌اند .(EWA, X / 178) با وجود تأثيرپذيری از سبك‌ نقاشان‌ اروپايی‌، او عناصر هندی و خصوصيت‌ كارهای خود را نيز حفظ كرده‌ است‌؛ چنانكه‌ در كاری از او كه‌ نسخه‌برداری از يك اثر اروپايی‌ است‌ و اكنون‌ در موزۀ گيمۀ پاريس‌ نگاهداری می‌شود، عناصر هندی در آن‌ به‌ گونه‌ای به‌ كار رفته‌ است‌ كه‌ می‌توان‌ آن‌ را اثری بازآفرينی‌ شده‌ دانست‌ (نك‍ :.EWA, II / 385 )
هرچند در كارهای بساون‌ پرسپكتيو كامل‌ علمی‌ وجود ندارد، اما او توانسته‌ است‌ از فضاهای معماری و تناسبهای فضايی‌ و سه‌ بعدی استفاده‌ كرده‌، به‌ پرسپكتيو علمی‌ نزديك‌ شود. وی در اين‌ راه‌ از منظره‌ها و دورنمای شهر و فضاهای معماری كمك‌ گرفته‌، و با سايه‌ زدن‌ و نماياندن‌ بافت‌ و چين‌ در پارچه‌ و سايه‌ روشنهای فضای معماری، به‌ آثار حجم‌ داده‌ است‌. طراحی‌ و رنگ‌پردازيهای وی به‌ گونه‌ای است‌ كه‌ چشم‌ را از يك‌ قسمت‌ نقاشی به قسمتهای ديگر به حركت وامی‌دارد و تعادل در تركيب‌بندی و توزيع‌ رنگها به‌ خوبی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. دقت‌ و مهارت‌ او در ترسيم پيكر، چهره‌ و دست‌ انسانها و نيز گلها و گياهها، واقع‌گرايی او را در كار نقاشی‌ نشان‌ می‌دهد (بيچ‌، همانجا؛ .EWA, X / 178 )او از جزئيات‌ نقاشيهای اروپايی‌ در چند اثر خود استفاده‌ كرده‌ است‌؛ به‌طور مثال‌ تصوير مردی كه‌ آب‌ از قايق‌ بيرون‌ می‌ريزد، در دو اثر او در كتابهای بابرنامه‌ و داراب‌نامه‌ وجود دارد (همان‌،X / 222 ؛ تيتلی‌،.(194 بساون‌ بيشتر از رنگهای ملايم‌ استفاده‌ می‌كرد (بيچ‌، ولش‌، همانجاها). يكی‌ از ويژگيهای هنر بساون‌ توانايی‌ او در طرح‌ استادانه چهره تمام‌ رخ‌ است‌ كه‌ در زمان‌ اكبر بسيار نادر بود (نك‍ : .EWA, II / 385)

نقاشی‌ در كتابخانۀ دربار مغولی‌ هند به‌ صورت‌ گروهی‌ انجام‌ می‌شد ( توزك‌...، 2 / 237). از بساون‌ شماری نقاشی‌ كه‌ توسط خود او، هم‌ طراحی و هم اجرا شده‌ است‌، وجود دارد. وی در كارهای گروهی‌ نيز اغلب مسئول‌ تركيب‌بندی و طراحی‌ اثر بود كه‌ با موقعيت‌ او هماهنگی دارد (بيچ، 89؛.EWA, II / 384 )
از مقايسۀ برخی‌ از آثار رقم‌دار بساون‌ می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ او در مصور ساختن‌ حمزه‌نامه‌ زيرنظر ميرسيدعلی‌ و خواجه‌ عبدالصمد شركت‌ داشته‌ است‌ (بيچ‌،59؛.(EWA, II / 384-385

آثار

نسخه‌های مصور بساون اينهاست‌: 1. طوطی‌نامه‌؛ 2. داراب‌نامه‌ (988ق‌ / 1580م‌)، موجود در كتابخانۀ بريتانيا كه‌ شيوۂ مستقل نقاش در اين اثر آشكار شده است‌ (نك‍ : بيچ‌،89)؛ 3. رزم‌نامه‌ (990-994ق‌ / 1582-1586م‌)، در كاخ موزه شهر جيپور؛ 4. تيمورنامه‌ (992ق‌ / 1584م‌)، در كتابخانۀ عمومی خدابخش بانكيپور؛ 5. رامايانا (992-996ق‌ / 1584- 1588م‌)، درجيپور؛ 6. بابرنامه (997ق‌ / 1589م‌)، در موزۂ ويكتوريا و البرت‌ لندن‌؛ 7. اكبرنامه‌ (998ق‌ / 1590م‌)، در موزۂ لندن‌؛ 8. بهارستان‌ (1004ق‌ / 1595م‌)، در كتابخانۀ بادليان‌ آكسفرد كه‌ نمونه‌ای از بهترين‌ نقاشيهای بساون‌ است‌ (براون‌، 116)؛ 9. انوار سهيلی‌ (1005ق‌ / 1596م‌)، در بهارات‌ كالابهاون‌ بنارس‌؛ 10. جامع‌التواريخ (1006ق‌ / 1597م‌)، در كتابخانۀ كاخ‌گلستان‌ تهران‌؛ 11. خمسۀ امير خسرو دهلوی (1006-1007ق‌ / 1597- 1598م‌)، در موزۂ هنر متروپوليتن‌؛ 12. برگی‌ جدا شده‌ از گلستان‌ سعدی (1009ق‌ / 1600م‌)، در موزۂ هنر كانتی‌ لس‌ آنجلس‌. پس‌ از گلستان‌ سعدی، امضای او در هيچ‌ اثر ديگری ديده‌ نمی‌شود (بيچ‌، .89-90)علاوه‌ بر كتابهای ياد شده‌، شماری نقاشی‌ به‌ صورت‌ پراكنده‌ و منفرد نيز از او باقی‌ مانده‌ است‌. 3 نقاشی‌ از او در مرقع‌ گلشن‌ در كتابخانۀ كاخ گلستان وجود دارد (آتابای، 362؛ كريم‌زاده‌، 1 / 100). 

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست‌ مرقعات‌ كتابخانۀ سلطنتی‌، تهران‌، 1353ش‌؛ ابوالفضل‌ علامی‌، آيين‌ اكبری، لكهنو، 1869م‌؛ توزك‌ جهانگيری، لكهنو، 1863م‌؛ كريم‌زاده‌، محمدعلی‌، احوال‌ و آثار نقاشان‌ قديم‌ ايران‌، لندن‌، 1363ش‌؛ نيز:

Barrett, D. and B. Gray, Indian Painting, Geneva, 1978; Beach, M. C., The Imperial Image, Washington, 1981; Brown, P., Indian Painting Under the Mughals, New York, 1975; Dimand, M.S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958; EWA; Titley, N.M., Persian Miniature Painting, London, 1983; Welch, A. and S.C., Welch, Arts of the Islamic Book, London, 1982.

فريبا افتخار